PHILOTHEI MONACHI, DE VITA ET MORIBUS SANCTI BERNARDI ABBATIS CLARAE-VALLENSIS CARMEN ENCOMIASTICON.

1292-1293 PROLOGUS

Inclyta dum tenui molimur gesta susurro

Dicere, Maeoniis emodulanda sonis:

Quid nisi Trinacrios revocare ad littora fluctus

Nitimur, et modicis imposuisse cadis?

Scilicet ipse rudes necdum formare loquelas

Doctus, et agresti concrepuisse lyra,

Principis aetherei titulos, qui laudibus omnem

Excessere modum, sacraque gesta canam?

Quis ferat exsilii Codrum temerasse camoena

Acta, Sophocleo condecoranda sono?

Non secus ac Phoebo si persequar addere lumen,

Hinc atque hinc sannae rhinocerotis erunt.

Non igitur, Bernarde, tuas mihi promere laudes

Fas erit, et tremula concinuisse cheli.

0551B Candida laurigeri referant tibi carmina vates:

Nos inopes animum corda precesque damus.

Talia jam positis agitaram mente tabellis,

Arguerantque animos crimina nostra leves:

Cum mihi blanda quies victis subrepsit ocellis,

Et tenuit placidus pectora lassa sopor.

Tunc Dea, cui tellus, coelum cui militat omne,

Virgo mihi tales fundere visa sonos.

Stulte, tui nobis prohibes quid carminis usum?

Quidve sacerdoti munera grata meo?

Incipe: Bernardi, si nescis, gloria nostra est;

Quidquid habet nostro rivus ab amne trahit.

Hoc mihi Joannes nunquam fuit arctior ille,

Qui datus est vitae duxque comesque meae.

Ille quidem dulces mecum permansit in annos,

0551C Virginis intuitu colloquioque fruens:

Hic autem coeli cum jam data sceptra tenerem,

Promeruit vultus cernere saepe meos.

Ille erat intacti custos mihi corporis unus,

Hic nostri curam nominis usque gerit.

Sed quid plura? animis paribus mihi junctus uterque:

Nec minus ille mihi, nec minus iste placet.

Vixit uterque parem Veneris sine crimine vitam,

Virginitas bini pectoris una fuit.

His Deus aequilocas sublimi in vertice sedes

Contulit, et lateri jussit adesse meo.

Eia age, quosque Pater tribuit mihi laudis honores

Sumat, et alternas detque feratque vices.

0551D 1294 Aspicis egregia quos condidit arte libellos,

Quo referant cantu nomen in astra meum?

Spiritus illa animis bene profectura malignus

0552A Scripta tulit, laudes quae cecinere meas.

Proque pio Iliadem Danaosque induxit Jesu,

Abdideratque mei mystica dicta senis.

Dumque homines nugas miseri sectantur inanes,

Haec pene in nullis scripta fuere locis.

Non tulit hoc summi temerata potentia sceptri,

Perfidus ut nostras hostis haberet opes.

Ipsa etenim tacito monui spiramine quemdam,

Qui mihi praecipuo munere vinctus erat:

Ut pia dispersos revocaret cura libellos,

Scriptaque sidereas quae docuere vias;

Efficeretque, die caderent ne exesa vetusto,

Imprimeret brevibus sculptor ut illa notis.

Et quia tam longo fuerat vitiata recessu

Littera, judiciis tergeret ante suis.

0552B Haec ego quae tantos illum tolerare labores,

Haec ego te faciles hortor inire modos.

At metuis ne forte rudi perarata cothurno,

Livor edax tetrico carmina dente petat,

Atque supercilio tua respuat orsa tumenti,

Contendatque leves ista decere viros.

Nec ferat Aonias monachum revocare sorores,

Quas semel inviso jussit abire pede.

Euge, supervacuis horum latratibus obstat

Perpetuo vates junctus amore mihi,

Qui ferrugineis niveos superaddit amictus;

Inclyta Carmeli tegmina montis habens:

Qui mea dulcisono celebravit carmine gesta,

Stridentesque trucis Costidis aere rotas.

Ille dabit faciles auras, portusque secundos,

0552C Hoc duce Scyllaeos transgrediere canes.

Aspicis ut clara stolidos ratione retundat,

Garrulaque opposita clauserit ora manu?

Hic mihi de mundi revocatus turbine plaudit,

Atque meum dulci concinit ore decus.

Fare, age, virtutum cumulis et laudis honore,

Quem deceat vati praeposuisse meo?

Nam si grandiloquo liceat conferre Maroni,

Carmina quod paribus cantet uterque modis,

Hic tamen aeternis tantum virtutibus illo

Clarior est, quantum noctibus alma dies.

1295 Nam quae dona meo potui praestare clienti

Quae minus illustrem constet habere virum?

Quaeritur eloquio quantum valet ille nitenti?

0552D Talis Aristocles, Maeoniusque fuit.

Quaeritur innocua quantum probitate coruscat?

Elias ardenti talis in axe fuit.

0553A Hic docet angustum virtutis scandere culmen,

Et celerem vitiis imposuisse modum.

Nil nisi quod rigidi possint laudare Catones,

Nil nisi sacrato Christus in ore sonat.

Hic mea dum celebri repetit praeconia cantu,

Mille mihi aeterno junxit amore viros.

Huic ego sideream tanto pro carmine sedem

Constitui, et regni gaudia summa mei.

Hunc tamen assiduo Bavius livore fatigat,

Ingenio aequarit coelica tecta licet.

An tibi quem nullo decoravit schemate Christus,

Defuerint avidi murmura torva canis?

Celsior humanos pessundabat ille favores,

Solaque perpetuae praemia lucis avet.

Illius exemplo nugas contemne loquaces,

0553B Namque magis virtus pressa micare solet.

Invenies omnes florenti laude verendos

Invidiae facibus succubuisse viros.

Gaude igitur tanto quod te dignamur honore,

Ut tibi sit noster causa ruboris amor.

Incipe jam tali ductus stratagemate, quamvis

Vaniloquus nullam donet Apollo lyram.

Nostra secundabit cursus Cynosura patentes,

Ut levius coeptum perficiatur iter.

Nulla tuae est, fateor, nulla est facundia linguae,

Nec Deus eloquium, sed pia corda probat.

Graminibus pecudes pascuntur, rore cicadae,

Quadrupedum tigris sanguine, corde Deus.

Solve igitur propero tenuem de littore cymbam.

0553C Deducent cursus flamina nostra tuos.

Dixit, et aereas fuerat jam lapsa per auras,

Coeperunt sensus cum vigilare mei.

Grande opus aggredior, veniam date jussa sequenti:

Cogitur invito currere musa pede.

Quaeque levi quondam latitans epigrammate lusit,

Nunc graviore meat Calliopaea gradu.

Non tamen acta suo digesta ex ordine dicam,

Pauca sed e plena margine mira loquar.

Interea nostro, Pater o venerande, labori.

Annue, et, o sacri Doctor amoris, ades.

CAPUT PRIMUM. Divi Benedicti pro instauratione monasticae religionis ad Deum supplicatio, et accepta a Deo promissio.

0553D Astra decem celeri penetrarant saecula cursu,

Bis totidemque pari lustra peracta pede,

Ex quo lethiferi resecans contagia morbi,

Christus ab intacta Virgine natus erat:

Cum genus omne boni facinus, mortale fugarat,

Foedaque terrigenis gaudia numen erant.

Undique livor edax, feritas, discordia, lites,

Pestis, bella, fames, et metus hostis erat.

Omnibus occiderat Superum reverentia terris,

Et decus et priscae religionis amor.

Quin etiam ruptis errabat pauper habenis,

Sancte, per anfractus grex, Benedicte, tuus.

Rarus et incertus monachus statione peragrans,

Non dabat auctori debita vota suo.

0554A Tunc proprias Benedictus oves miseratus, Olympi

Dicitur his Regem sollicitasse modis.

Maxime Rex, parent coelum cui terra, fretumque,

Omnia qui nutu dasque regisque tuo:

Aspicis ut longo probitas male frigeat aevo!

Aspicis ut toto ferveat orbe scelus!

Cernis ut adversis agitetur fluctibus omnis

Relligio, et nullo milite fulta cadat!

Ille meus quondam teneris bene cultus ab annis

Quo fugit antiquae religionis honor?

Quemque ego tam lata moriens ditione reliqui,

1296 Ordinis, heu! nostri dic mihi fervor ubi est?

Jam mea progenies tandem, nisi protinus illi

Prospicis e summo culmine, pulsa cadit.

0554B Surge, age, jamque hominum sortem miseratus acerbam,

Erue de tantis pignora nostra malis.

Dixit, et ex alto totum qui temperat orbem,

Accepit tales protinus ore sonos.

Optime dux, vario coelum qui milite comples,

Qui fueras nostrae pars modo prima ratis:

Parce pio, Benedicte, metu, nam morte tuorum

Moenia sunt ducibus restituenda meis.

Moenia quae tantis agitata furoribus ardent,

Moenia quae Petri jacta fuere manu.

Respice quem teneris puerum mihi mater ab annis

Obtulit, et patriam Gallica terra dedit.

Spiritus hunc pleno radiatum pectore sanctus

0554C Efficiet Mosi relligione parem.

Cernis ut ille meis stimulis agitatus amoris

Jam terat assiduo limina sancta pede!

Aspicis ut pulchro rutilet sub pectore virtus!

Inspice venturum ut testificatur opus.

Niligenas tanto monachorum principe coetus

Restituent septis tempora laeta tuis.

Angelicis postquam compleverit omnia turmis,

Desieritque tuam composuisse domum:

Tunc etiam Petri nimium jactata quiescet

Hujus ab auspicio tuta carina Viri.

Solus sic ingentes monachus tractabit habenas

Orbis, et extremo jura sub axe dabit.

Quaeque vides tumidis consurgere viribus arma,

Pax erit illius conciliata fide.

0554D Aurea tunc placidis consurget moribus aetas,

Et mea terrigenis gratia major erit.

Quin etiam extremi bonitas cum tempore saecli

Nulla erit, et toto fugerit orbe fides:

Aureus ecce tuo surget de vimine palmes,

Siccaque nectareus perfluet ora liquor.

Urbs Patavi illustres praebebit palmitis ortus,

Hinc feret auxiliis germina laeta meis.

Ipse etiam tanto producet fenore fructus,

Ut fateare tua non eguisse manu.

Quare age, tam clari proles ne germinis unquam

Deficiat, nullo sollicitere metu.

Haec ait, et summo Paracletum mittit ab axe,

Bernardumque suo concremat igne Deus.

CAPUT II. Bernardus quatuor germanis fratribus in eadem sententiam adductis, religionem ingredi statuit.

Ille Deo plenus, faciem moresque pudicos

Induit, et mentis improba sensa fugat.

Jamque puer tenero claudebat pectore numen,

Et decor egregii maximus oris erat.

Hunc qui solerti spectabat lumine, dixit:

Et speciem, et mores virginis iste gerit.

Candida cui roseo facies suffusa rubore,

Et gravitas dulcis mista lepore fuit.

Prima juventa gravi volvebat seria sensu,

Quae solet in faciles luxuriare jocos.

Terrae fixa acies, modici sine murmure risus,

Ista verecundi signa pudoris erant.

0555B Grata quies animi fuerat, solusque peragrans

Saepe dabat querulo talia corde puer.

Cur, mea mens, brevibus miserisque exercita curis,

Excipis humanas irrequieta faces?

Quando erit ut posita variorum mole laborum,

Discat in auctorem vita redire suum?

Si cupio excelsi spectare cacumina coeli,

Deprimis innata conditione caput.

Hinc pater, hinc genitrix, atque hinc mea cura sodales

Distrahit, et sensus quaeque favilla tuos.

Sed Deus ipse via qua sit mihi monstrat eundum,

Et reserat sacrae relligionis iter.

Nuper structa humilis latitat sub paupere tecto

Sancta quidem, sed non ambitiosa domus:

0555C 1297 Cistercique patres habitant ea limina pauci,

Instituunt leges qui, Benedicte, tuas.

Hic ego coelitibus figam mea limina regnis,

Haec requies nostri sola laboris erit.

Si mihi nostra ferant peregrinos arva lapillos,

Sitque meum toto quidquid in orbe patet;

His tamen aeternos pudeat conferre triumphos,

Gaudiaque extremum non habitura diem.

Quid moror, ah! demens, vel quid data tempora perdo?

Plurima commissis addidit una dies.

Talia flammato librarat pectore dicta,

Propositique gravem fixerat inde pedem,

Cum juvenis tenera superatus imagine fratrum,

0555D Flevit: Et haec, dixit, praeda petenda mihi est.

Dixit, et in Superum germanos regna ciebat,

Sic repetens animo gaudia nata suo

Nuper in adversis errabam naufragus undis,

Nunc mihi coelestis meta reperta viae est.

Meta reperta mihi est, quae coelibis otia vitae

Explicat, et tutum religionis iter.

Hanc igitur mecum celeri contendite cursu

Arripere, et tanti lucra referre boni.

Et Deus, et coeli nostri sunt causa laboris,

Efficient pugnam praemia tanta levem.

Quis furor est opibus animos servire caducis,

Quos Deus in Superum regna beata vocat?

Cur igitur, fratres, cur vos terrena morantur

Hospitia? infesto solvite colla jugo.

0556A Nec mora, tam facili germanos voce coegit

Annuere, et proprios deseruisse lares.

Tunc, modo suppressus, vicina involvere tacta

Incipit, et lato spargitur ore focus.

Namque pares sancta socios ut quaereret arte,

Augeretque suo regna superna grege,

Conspicuum forma juvenem, decus omne suorum,

Non puduit medio spargere verba foro,

Et modo coelestes populis memorare triumphos,

Et modo Cerberei regna tremenda canis.

Artifici innumeras gentes sermone trahebat,

Sola docens summi castra sequenda Ducis.

Illic condensas glomerabant agmina turbas,

Quocunque optatos verterat ille pedes.

Tunc comitum illustris numeroso ex agmine coetus

0556B Haesit, et huic firmo foedere junctus erat:

In quodcunque velit, pedibusque animisque parati

Deduxisse bonum relligionis opus.

Una omnes parili socios fervore voluntas

Junxerat, immensum compuleratque gregem.

Omnibus una domus fuerat, cibus omnibus unus,

Vitaque divini plena timoris erat.

Utque petens sparsam gelidus gladiator arenam

Apta prius vacuis ictibus arma probat:

Sic juvenes validis monachorum tela lacerti

Torquentes vitiis aspera bella movent.

Sicque prius, sacras posito quam murice vestes

Induerent, veteres deseruere vias.

CAPUT III. Bernardus cum sociis amplius quam triginta in Cisterciensi coenobio habitum induit, ibique brevi, sanctitate mire proficit.

Jamque dies votiva aderat, qua sancta renasci

Debuerant animo pectora juncta pari,

Cum puer ipse, virum celebri comitante caterva,

Sidereumque polo jam resonante melos,

Clauditur in septis, veteremque exutus amictum

Tegmina jam sanctae rusticitatis habet.

Cellula parva novae capiebat tempora vitae,

Cellula judiciis semper amata suis.

Hic didicit summi penetrare cacumina coeli.

Hic didicit culto quidquid ab ore fluit.

Hic didicit curare novo ceromate morbos,

Solus et exstinctam vivificare fidem.

Munera tanta quidem modicos bene culta per annos

0556D Donat amatori cella beata suo.

1298 Dicite vos avido teritis qui compita passu,

Qualia clamoso lucra reperta foro?

Non ille ingenium vario problemate coepit

Obruere, aut studiis illaqueare novis.

Cura prior stimulos Veneris domitare furentes,

Atque animi motus composuisse fuit.

Cura prior tristi luerent ut crimina planctu,

Quam caperent tumidum pectora laeta sophos.

Cura prior Superum nitida caligine pectus

Induere, et sensus mortificare suos.

Christus ob id tanto replevit honore Clientem,

Saepe ut coelestes cerneret ille choros.

Quid referam, quoties summi Regina theatri

0557A Nectareos illi visa movere sonos?

Saepe suum Virgo famulum venerata, solebat

Visere, et ambrosias saepe referre dapes.

Nunc age, qualis erat meditanti in pectore virtus

Accipe, nam brevibus persequar ipse modis.

Ante salutarem curvato poplite Christi

Effigiem lacrymas, vota, precesque dabat,

Confixasque truci spectabat vulnere plantas,

Ossaque distinctis dinumeranda notis.

Jamque gemens tremula fundebat voce querelas,

Verbaque montanas apta movere feras.

O decus, o nostri linimen, Christe, doloris!

O mihi tam duro parta labore salus!

Felix, si tantas in me convertere poenas,

Et liceat misero si mihi posse mori.

0557B Ipse immaturos ausim decerpere fructus:

Christe, tamen dentes obstupuere tui.

Sidera, terra, fretum, Domini miserescite vestri,

Flete meos casus, sidera, terra, fretum.

Talia dum memorat, Domini pendentis imago

Solvit in amplexus brachia mota suos.

Talis in excelso regnabat Principe virtus,

Talis in ardenti pectore fervor erat.

Sic novus interno gaudebat nectare miles,

Intimaque aeternus strinxerat ossa calor:

Ut mortale nihil saperet, terrenaque semper

Dediscens, Christi raptus amore foret.

Noctibus in lacrymas faciles solvebat ocellos,

Et minimi durus criminis ultor erat.

Carnibus abstinuit, magnique abdomine piscis,

0557C Sedabatque sitim simplicis humor aquae.

Artibus his summam virtutum venit in arcem,

Sic peragens laetos prima juventa dies.

Vixerat hic dulces jam dudum inglorius annos,

Tempora sed verae plena quietis erant:

Cum Deus ipse pio disponens omnia nutu,

Bernardum ex humili jussit abire loco.

Nomine Clara quidem, sed clarior omine Vallis,

Consita vicina sub regione fuit.

Missus in hanc sacras referens Pater optimus artes,

Condidit imperio claustra regenda suo.

Perfidus, et scelerum defessus mole suorum

Huc veniens, posito crimine tutus erat.

Quique peregrino rutilabat murice quondam,

0557D Hic didicit cultu pauperiore tegi.

Nec pudor, hic curvis agitare ligonibus arva,

Et trahere invitos sub juga panda boves.

Hic spes vera, fides, probitas, reverentia, cultus,

Et decor antiquae religionis erat.

Vestis dura, cibus tenuis, rigidique labores,

Semper et exhibitis condita claustra feris.

Vix dabat assiduo defessus vomere fructum,

Sic locus hic sterilis pauperiorque fuit.

Quaeque solent miseris praestare cubilia frondes,

Haec etiam monachis fercula laeta dabant.

Omnis odoratis populus virtutibus ibat,

Gaudebatque levi subdere colla jugo.

Nunc ego quae latitans claustro miracula Sanctus

Ediderit, populis concelebrata canam.

0558A Non procul inde virum nimio circumdedit aestu

Febris, ut extremam crederet ire diem.

Non ille Aemonio potuit medicamine morbus

Curari, aut medica convaluisse manu.

1299 Itur ad excelsi veneratas militis aedes,

Auxiliumque humili poscitur ore pium.

Ille ierat, lacrymisque Deum precibusque rogarat,

Ut celerem moriens sumeret aeger opem.

Protinus ex alto languens resilire cubili

Cernitur et valido quolibet, ire pede.

Hinc jam Bernardus toti innotescere mundo

Coepit, et ex illa clarior esse die.

Undique vicinas volitabat fama per urbes,

Miraturque novae quisque salutis opus.

Audiit, et laeto properat Germania cursu,

0558B Quique colunt fines, Boetica terra, tuos.

Ille oculis captam matrem, nunc ille parentem

Advehit, extremo currit ab orbe miser.

Spirituum tetro vexatus quisque furore

Pergit, et infesto liber ab hoste redit.

Loripedes etiam plures lectica vehebat,

Ut pia naturae dextra novaret opus.

Ille crucis tantum decorabat pectora signo,

Sic poterat placita quisque salute frui.

Aeger Apollineas doctique Machaonis artes

Qui coleret, toto nullus in orbe fuit.

Tanta inerat facili sermone potentia Sancto,

Tam celeris sacro venit ab ore salus.

CAPUT IV. Bernardus Innocentium pontificem maximum adversus schisma Petri Leonis egregie tuetur, eumque Sedi apostolicae mirabiliter restituit.

Interea Latias gladiis stridentibus urbes

Exagitat stygio missus ab amne furor.

Romaque tartareis nimium vexata colubris

Frendet, et insana seditione furit.

Quodque Panophaei lacerabat templa Tonantis,

Foedifragum Petri schisma Leonis erat.

Hic male, dum veterum titulis et laude superbit,

Pontificis summos pugnat adire gradus.

Cumque alius, sacro procerum dictante senatu,

Debuerat sedem, Christe, tenere tuam:

Ille tamen diro prosternens omnia ferro,

Immeritum templi jus dabat omne tui.

Jamque sacerdotes praestanti laude verendos

0558D Expulerat, sancta solus in Urbe potens.

Quique Leonigenas renuerunt sumere partes,

Proh facinus! gladio succubuere truci.

Ensibus hic turrido bacchantibus agmine, Christi

Viscera, Romanae diripiuntur opes.

Nec furor hanc belli pestem intra moenia clausit:

Gorgoneum toto virus in orbe fuit

Nam qui legitimas Pastor retinebat habenas.

Multa dabat meritis templa regenda viris.

Perfidus at contra temeratis legibus alter

Templa sacerdotes jussit habere suos.

Ergo hinc Christicolas volitabant bella per urbes,

Dum cupit alterno quisque subesse duci.

Sicque per ambiguas errabat cymba procellas,

0559A Ut foret incerto jam peritura mari.

Ipse Pater verae fidei, pecorisque magister

Vix poterat propria delituisse domo.

Quid faciat? timido repetat si remige portum,

Certat in adversas ire magister aquas.

Deserat ipse ratem mediis Palinurus in undis?

Hoc prohibet sanctae relligionis amor.

Sed tandem rabidi defessus marte Leonis

Cedit, et Etrusco vectus ab amne fugit.

Sic tamen interea lacrymis affatur obortis,

Quos dederat profugae Christus inesse rati.

O socii adversa felices sorte futuri,

Dummodo siderei sint rata dicta Ducis.

Auxilium sancto, nisi sit spes victa, labori,

Fidite, coelesti semper ab arce venit.

0559B Maximus ille pater Gallorum gloria regni,

Cujus tam toto nomen in orbe micat:

Ille quidem lapsis poterit succurrere rebus,

Haec requies longis sola reperta malis.

1300 Hunc etenim virtute Virum signisque potentem

Quis nescit facili volvere regna manu?

Hic ego securo statuam sub sidere puppim,

Hic poterit placido tuta latere vado.

Nec mora, Thyrreno spumantibus aequore rostris

Excepit profugum Gallica terra ducem:

Sicque peragrato Gallorum limite summus

Candida per silvas Pastor ad antra venit.

Occurrunt longo venientibus ordine Patres,

Praevia Christiferae signa fuere crucis,

0559C Psallentesque pio mulcebant nubila cantu:

Talis in abjecto milite pompa fuit.

Hos Romanus eques nimium nimiumque beatos,

Quos videt in tanta degere pace, vocat.

Et modo continuis celebrata silentia claustris,

Et modo Parthenii laudat honoris opes.

Nil ibi quod rapida cuperet novus advena mente,

Nil nisi praecipui candor amoris erat.

Panis, poma, nuces, hortensisque herba, legumen,

Deliciae adductis ista fuere viris.

Maximus interea Christi sua fata Sacerdos

Tam longae causas exposuitque viae.

Tunc Pater ipse sui veritus mandata magistri,

Accepit profugae vela tuenda ratis.

0559D Non ego multiloquo septem tolerata per annos

Carmine fata notans singula quaeque canam.

Nec referam longos quos pertulit ille labores,

Dum cuperet laceram composuisse fidem.

Summa sequar tantum celebris fastigia facti,

Atque inerit chartis exitus ipse meis.

Imperium tenuit Romano in culmine summum

Lotharius tanti tempore discidii.

Ille Virum merito sanctum celebrabat honore,

Congaudens lateri semper adesse suo.

Hunc adiit, rogitatque senex, ut fortibus armis

Restituat patriae sacra deosque suae.

Annuit, et valido glomeratis agmine turmis,

Aggreditur sanctae Rex pietatis iter.

Hinc precibus meritisque Pater Bernardus opimis,

0560A Atque hinc Lotharii castra fuere ducis.

Sic graditur summus Romana ad tecta Sacerdos,

Hinc atque hinc duplici tutus ab arce sedens.

Ventum erat ad summi celeberrima templa tonantis.

Vera loquar, facili sed graviora fide.

Non lituos, non castra duci, non bella movere,

Non opus ardentem conseruisse manum.

Unius, o felix, monachi reverentia tantum

Terruit audaces saeva per arma viros.

Ipse autem tanti fuerat qui turbinis auctor,

Audiit hos simili tristis ab ore sonos.

Petre, tuam subito licuit mihi scindere vitam,

Et Phlegetontaeo praecipitare lacu:

Tu tamen, ut gemitu veniam merearis acerbo,

Tres tibi pro grandi munere sume dies.

0560B Dicta fides sequitur: jam tertius ordine Titan.

Fulserat, extremum clausit et ille diem.

Protinus expassis reserantur ovilia valvis,

Et refovent sparsos lata per arva greges.

Quod fuerat rabidi sancitum lege Leonis,

Dejicit hoc summa Praesul in Urbe sedens,

Jam poterant laeti tractare negotia cives,

Et rigidam tandem vertere arator humum.

Omnibus hic igitur placida sub pace locatis,

Sanctus in optatos se tulit inde sinus.

CAPUT V. Bernardus, Romana Ecclesia felici pace donata, in Galliam honorifice rediit: ibique sanctissimam Domino animam reddidit.

Praetereo eximii tacitus miracula Patris.

0560C Quae fuerint longae tempore facta viae.

Felices etenim nimium, nimiumque fuere,

Hospitio illustrem qui tenuere virum:

Quique sacrum voluit populus retinere parentem,

Obvius in longas ibat ab urbe vias.

1301 Gaudia quisque novo gradiens testatur amictu,

Occurritque pio virque, puerque seni.

Luctus abit, laetis resonat concentibus aether,

Festaque depositis artibus hospes agit.

Undique purpureos spargunt per compita flores,

Et redolent sacris thura perusta focis.

Perque vias pueri ramos stravere virentes,

Compita subjectis tecta fuere rogis.

0560D Sic quondam Solymis, inopem quem vexit asellus,

Excepit reducem grata caterva Deum.

At postquam optati consedit limine tandem,

Hospitii, plaudens undique turba ruit.

Undique turba ruit tanto glomerata tumultu,

Ut nequeat lassum limine ferre pedem.

Tot quoque difficili languentia corpora morbo

Obtulerant, facili restituenda manu.

Ut male vel modici fuerit data copia somni,

Nec tulerit properas mensa peracta dapes.

Sicque peragratis Gallorum finibus, Abbas

Contigit optato claustra beata pede.

Tunc nemora, et patrii lapidosa cacumina montis

Aspiceres domino plaudere cuncta suo.

Utque solet multo non visam tempore matrem

0561A Expetere, et plaudens basia ferre puer:

Sic hilares viso monachi pastore resultant;

Osculaque alternis dantque. feruntque genis.

Tunc, modo qui fuerat titulis super aethera vectus,

Cernere quem magni concupiere duces,

Ecce virum posito spectares praesule sanctum,

Sarcula jam manibus corripuisse sacris.

Et quibus ipse humeris lassus consederat orbis,

Cernitur in texto vimine ferre lutum.

Bis centum aethereo plaudebant agmina Regi,

Quae bonus ex omni traxerat orbe Pater.

Haec fuerant tanto populis celebrata favore,

Sic coluit sanctum virque, puerque gregem,

Totus ut ex illo resonans contenderet orbis,

Sacratum pariter detinuisse ducem.

0561B Tunc Romana suo decoranda Antistite templa

Eugenium ex humili subripuere domo.

Tunc etiam innumerae diversis partibus urbes

Inde sibi sacrum constituere caput.

Talibus acta viris nulla exagitante Charybdi,

Sancta super tenues cymba fluebat aquas.

Aurea jam posito currebant saecula fastu,

Temporaque haec nullis nigra fuere malis

Omnia divinas resonabant compita laudes,

Jam dabat angelicum terra fretumque melos.

Haec tamen ante alias longe celeberrima valles,

Quam coluit magni duxque paterque gregis.

Jamque decem senos lustris properantibus annos

Clauserat extremo curva senecta pede,

Atque senescenti titubantia corpore membra,

0561C Pondere continui fracta laboris erant

Nec tamen austeri laxavit frena senectus

Culminis, aut celeres sistere visa rotas.

Sed velut in viridi properabat saevius aevo,

Ut levis ad palmae praemia currit equus.

Utque solet cantu modulos iterare canoro,

Dulcius ad mortis limina ductus olor:

Sic dedit ille sonos supremo in limite dulces,

Scriptaque decrepiti mira fuere senis.

Nam Pater aeternos senio confectus amores,

Exposuitque sacris oscula lata modis.

Jamque instare videns coelestis gaudia vitae,

Imposuit vili languida membra thoro.

Grex bonus ingemuit, circumfususque jacenti,

Talia sollicito murmure dicta dabat.

0561D Ergone jam miseros, Pater o venerande, nepotes,

Fert animus medio deseruisse mari!

Quisnam igitur tristes, vel quis solabitur aegros

Pastor, et aetherei calcar amoris erit?

Quis, Pater, attonitos inopesque tuebitur agnos,

Ne lanient avido viscera dente lupi?

Quis poterit miseris nodos aperire latentes

Legis, et eloquii mystica verba sacri?

1302 Quis tunc torpentes animos, et frigida corda,

Curabitque levi vulnera, nostra manu?

Ah nimium properata tuae cita tempora vitae

Ah nimium lethi fata severa tui!

Quid juvat assiduis defessum vocibus, olim

Clavigerum nobis consuluisse Patrem,

0562A Ne quis forte suo populus pro praesule nostrum

Subriperet sancta calliditate caput:

Invida si nostros nimium populata labores,

Audet honoratum tollere Parca ducem?

Tu tamen, o facili nutu qui sidera torques,

Necte iterum vitae fila resecta tuae:

Ut cum fulta tuo fuerit domus ista labore,

Laetior acceptum cernat abire patrem.

Motus erat dictis senior, paulumque levatis

Luminibus, tenui rettulit ista sono;

Jam mihi summa quies, jam praemia laeta parantur,

Dulcis adest tandem funeris hora mei.

Sed vos femineo quid funditis ore querelas?

Quid juvat immeritum detinuisse senem?

Anne prius toties dixi mea funera vobis,

Ne subitus nimium laederet ossa dolor?

0562B Christus, Olympiaca fuero cum sede locatus,

Auxilium nostro majus ab ore pluet.

Nunc meus hic luteo circumdatur aggere sensus,

Vix habet unde suas contueatur opes.

Vos tantum superi retinentes jussa Parentis,

Ite per arreptum relligionis iter.

Non vos blandus honor, non vos labor improbus unquam,

Non revocet toto quidquid in orbe patet.

Quid mihi si lituos inter facilesque choreas,

Duxissent laetos tempora nostra dies?

Quid mihi praeteriti prodessent gaudia fastus,

Urgerent stygias si modo ferre faces?

Sed tandem tremulum vocat in sua regna clientem

0562C Christus, et hinc celeri me jubet ire pede.

Vos igitur, fratres, nati, patresque valete,

Et mea sub memori condite dicta sinu.

Talia vix brevibus dederat mandata loquelis,

Saucia sollicito corda dolore levans.

Cum niveus lacrymas inter gemitusque suorum

Spiritus abjecto corpore celsus abit.

Ipsa per aerios Virgo nitidissima tractus,

Visa est coelestes ducere laeta choros:

Purpureamque trahens animam super arce locavit

Empyrea, lateri composuitque suo.

CAPUT VI. Sanctus Bernardus non tantum antiquis heroibus, sed christianis quoque martyribus jure optimo praeponitur.

0562D Hactenus excelsi mirabar Caesaris arma,

Cui dedit aethereum Martia Roma decus:

Annibalisque trucem Romano in sanguine dextram,

Et Macedum clari gesta superba ducis.

Mirabar patria pro libertate furentes

Scipiadas, Decios, Aemiliosque graves.

Nec minus ingenti decoratum laude fatebar,

Qui fortem rapido torruit igne manum.

Cuique dedit clarum generoso ex ordine nomen

Africa, quo felix consule Roma fuit.

Et qui sublicium tutatus pectore pontem,

In Tiberis rapidas desilit actus aquas.

Quique Quirinalis posito modo consul aratro,

Arma triumphato victor ab hoste tulit.

0563A Et qui vectus equo radians fulgentibus armis,

Se posuit scisso praecipitare foro.

Quique per adjunctas primaevo in Marte catenas,

Ionias Tyrio sanguine tinxit aquas.

Illum etiam titulis rebar super aethera vectum,

Qui tenuit Phrygios obsidione lares,

Iliacosque inter proceres, qui Marte superbo,

Inclytus, Aemonio tractus ab axe perit.

Quique giganteo superavit robore monstra,

Unde Molorchaei signa leonis habet.

1303 Hos ego credideram nimium nimiumque beatos,

Qui tulerant forti nomen in astra manu.

Hos puer egregio simplex venerabar honore,

Cum legeret numeros prima juventa leves.

0563B Nunc si Bernardo veteris praeconia famae,

Contulerimque meo fortia facta seni,

Quae modo Threicio fuerant celeberrima cantu,

Visa puellari nunc mihi digna sono:

Fama vetus taceat, cedant veterumque triumphi,

Christigenam meritis sollicitare virum.

His etenim fictae fuerat virtutis imago,

Huic arete pleno pectore vera fuit.

Hic Marti et Phoebo gelidis libamina saxis

Obtulit, hic vero candida corda Deo.

Illi terrificis domuerunt barbara bellis

Moenia, et ingenti tecta superba manu:

Hic vada tartarei domuit Phlegetontis, et omnes

Spirituum steterant ad data jussa chori.

0563C Hi varios celebri subierunt marte labores,

Pro patria pulchrum succubuisse rati:

Hic tulit assidua gelidos sub morte dolores,

Discissam cupiens conciliare fidem.

Illis falsus honos et inanis gloria famae,

Solus at huic Christi causa laboris amor.

Forte triumphatis illi regionibus, ampla

Thesauros patriae dona dedere suae:

Hic autem miseros moriens dat habere nepotes

Munera quae nullo sunt moritura die.

Munera, quae mores instauravere pudicos,

Haec sunt quae sacra scripserat ille manu

Sed quid ego Herculeas Pygmaeis carmine vires

Assimilo, et Phario flumina parva mari?

Optima mutato repetam praeconia cantu,

0563D Et, Pater, exemplo te meliore canam.

Nam tibi cur vanos ausim conferre Quirites,

Qui major quovis martyre sanctus eras?

Grande quidem fuerat ferro flammisque necari,

Nec tamen aeternam deseruisse fidem.

Majus opus summo versari in culmine rerum,

Nec tamen ulla animos ambitione premi.

Majus opus vitae rigidum tenuisse cacumen

Semper, et angustum relligionis iter.

Bellaque spirituum telis agitata malignis

Majus opus forti corde tulisse fuit.

Fulmineos alii mirentur martyris arcus,

Laurentique avido quos tulit ore rogos.

0564A Vulnera Chrysogoni jactent, Paulique catenas,

Euphemiaeque truci membra resecta manu.

Mirenturque graves sanctorum funere poenas,

Bella, crucem, gladios, verbera, tela, faces:

Solus inexhausto mirabor corde labores,

Quos Pater aeterno raptus amore tulit.

Nam, si Christigenum caedes, tormenta, labores,

Colligit, et fusi sanguinis omne decus;

Cedent cuncta oneri, quod pertulit ille, beato,

Lapsuram cupiens sustinuisse domum.

Namque alii lacera senserunt carne dolores,

Hic autem medio vulnera corde tulit.

Ergo animus quantum membris generosior ipsis,

Martyribus tantum celsior ille fuit.

CAPUT VII. Pulchra commendatio scriptorum seu librorum sancti Bernardi.

Postquam sancta polos, coelique decemplicis orbes

Transcenditque novem Virgo parensque choros,

Aethereamque potens sociis spectantibus arcem,

Regna tenet nullo destituenda die:

Humanis nunquam precibus nostraeque saluti

Defuit, aut luteas spernere visa domos:

Sed potius summi moderata est Principis iras,

Spiculaque in nostros ejaculanda lares.

Auxilium sceleri visa est praestare nefando.

Saepius, atque humiles conciliasse reos.

Illa dedit miseris veniam, totumque per orbem

Illius ex miti depluit ore favor.

0564C 1304 Innumeros etiam populos vix aegra trahentes

Ossa fame, immodicas jussit habere dapes.

Cumque foret Latias pestis male jacta per urbes

Curavit stygiis ulcera missa vadis.

Illius optatos toties experta favores

Testis adest tanti Brixia nostra boni:

Brixia, quae quondam populis lacerata malignis

Turgebat, medica non adeunda manu;

Brixia, quae capitis medio confecta gerebat

Ulcera, quae subitae causa fuere necis.

Nunc antem Mariae precibus adjuta triumphat,

Et peragit laetis otia grata choris.

Pulchraque praecipuum Mariae testantia munus

Templa locat, Parii marmoris instar opus.

Haec et plura parens Christi sanctissima nobis

0564D Contulit, in miseras officiosa preces.

Hoc tamen audenti liceat dixisse camoena,

Atque animi sensus exseruisse mei.

Humano nunquam generi, nostroque decori

Parthenice tantum muneris alma dedit,

Quantum grata suo nuper cum munere nobis

Protulit haec brevibus scripta legenda notis.

Protulit ipsa quidem, proprio nam Diva clienti

Jussit, ut egregii quaereret orsa senis.

Jussit, et ecce novum fuerant quae sparsa per orbem

Scripta, volens uno margine cuncta leges.

Scripta triumphales coeli reserantia valvas,

Scriptaque communi suscipienda manu.

0565A Omnis namque datis aetas, sexusque libellis

Perfruitur, Latio si tamen ore sonat.

Quisquis ades, si forte tuae tibi cura salutis,

Haec fuerint animae grandia dona tuae.

Si cupis optata connubia ducere prole,

Atque maritali tradere colla jugo:

Hic potes egregios morum decerpere fructus

Qui tribuant natis nomina rara tuis.

Si tamen eloquii tantum tibi cura nitentis,

Hic fuit eximio non Cicerone minor.

Quod si forte pio juvat indulgere labori,

Et populos Christi jussa docere rudes:

Hic documenta tibi varias spargenda per urbes

Collige, quaesitus hic meliora dabit.

Cum voluit placido demulsit pectora sensu,

0565B Cum voluit rigido terruit ore reos.

Quod si coelitibus juvat indulgere tuendis,

Tutius atque humili delituisse casa:

Hic tibi praecipuo semper venerandus honore

Auctor, et aeterno dignus amore coli,

Hunc relegens summo laetus spatiabere coelo,

Et poteris stygios tristis adire lacus.

Ante oculos nostri pinget tibi Principis ortus,

Et pastorali numina nata domo

0566A Hinc atque hinc dulci resonat modulamine Jesus,

Et Maria illustri nomina culta sono.

Candida tartareo statuisse ex hoste trophaea,

Anguigerumque docet dissecuisse caput.

Et quibus ille dolis miseros, quibus artibus alter

Decipiat pascens sancta per arva pecus.

Qui legit, expleri nequit, ardescitque legendo,

Et dolet assueti cum venit hora cibi.

Efficiunt animos aliorum scripta tumentes,

Et nimium sparsis luxuriare comis.

Haec autem mundo Paracletum in pectore condent,

Accendentque novis frigida corda focis.

Haec tibi marmoreo lacrymas de pectore dulces

Elicient, animae gaudia summa tuae.

Denique cuncta novi veterisque volumina sensus

0566B Solus hic eximia continet arte liber.

Haec igitur toto, monachi, contendite cursu

Arripere et tacito condite dicta sinu:

Ut vos sidereum faciant conscendere culmen,

Coelestesque inter regna tenere choros.

Vos quoque, Christigenae, genus immortale, clientes,

Parthenicum medio figite corde senem:

Ut coeli terraeque graves eliminet iras,

Et reseret clausi limina celsa poli.