DE SANCTO BERNARDO CONFESSORE PRIMO CLARAE-VALLENSI ABBATE, PATRE AC DOCTORE ECCLESIAE IN TERRITORIO LINGONENSI IN GALLIA COMMENTARIUS, § XIV-XXVI Auctore Joanne PINIO societatis Jesu presbitero theologo. (Acta sanctorum Bolland., Augusti tom. IV, die 20, p. 101.)

§ XIV. Acta pro Stephano, episcopo Parisiensi, contra Ludovicum Crassum; impletum de filii ejus morte vaticinium; sancti abbatis labores favoribus coelestibus recreati; an S. Felix Valesius ad illum ductus, an sub ipso educatus.

Chronologus Cisterciensis ad annum Christi 1127, quem nunc cum illo ingredimur, cap. 1, memorat Stephani episcopi Parisiensis genus, potentiam ac mores; Bernardi ad eumdem litteras, earumque fructum; violentam item infestationem a Ludovico Francorum rege eidem Stephano illatam; imploratum praeterea Capituli Cisterciensis favorem, ac destinatos a Stephano legatos una cum litteris, queis furens regis indignatio compesceretur. Deinde laudatus chronologus cap. 2, idem argumentum prosequens tractat de ejusdem Ludovici regis ira per Cistercii legatos, et interdicti, cui erat innodatus, metum coercita: sed interdicto per Honorium Papam 0709D sublato, mox laxatis frenis illa recruduit. Haec obiter designasse visum est, quia viam sternunt ad ea quae de Sancti adversus regem minis ac vaticinio narrabimus. Compendiosa autem illa, quam dedimus, synopsis pluribus apud dictum chronologum, cujus deducitur narratio, conferri potest cum observationibus Mabillonii, quae in fusioribus notis habentur, ad epistolam, Ludovico regi (intellige Crasso) inscriptam, quae inter Bernardinas ponitur quadragesima quinta. Inspici etiam possunt ea, quae habet Pagius in Critica historico-chronologica ad annum Christi 1127, n. 13 et 14.

142. Inter haec, quid magnanimus et intrepidus justitiae propugnator Bernardus? Nihil prorsus, uti referunt Annales Cistercienses cap. 2, n. 3, omisere 0710A sancti viri, quod non tentarent . . . «Quin et Bernardum addidisse severas minas, et coelestem vindictam, ni resipisceret, adfuturam in brevi, Paulus Aemilius in Ludovico, et alii prodidere. «Episcopos (inquit) deprecantes a genibus suis repulit (scilicet Ludovicus) cui impoenitentiae Bernardus abbas iram coelestem vindicem instare, denuntiasse fertur.» Addit Gaguinus, non mediocri fidei auctor, eumdem Sanctum expressisse supplicii genus, et primogeniti immaturam mortem furenti patri opportune praenuntiasse. «Haec, inquit lib. VI Hist. Franc., tua, rex, pertinacia filii interitu mulctabitur.» Porro praedictionis istius veritas stabilitur ex iis, quae aliunde inserta sunt textui biographi Gaufridi lib. IV Vitae, apud nos cap. 1, in fine, ubi haec sunt: Qua 0710B ex re (obstinata videlicet Ludovici regis repulsa) «Vir Dei religiosa animositate permotus, die altera regem durius increpans, quod Domini sacerdotes sprevisset, libere quoque denuntiavit, quod eadem sibi nocte fuerat revelatum. «Haec, inquit, obstinatio primogeniti tui Philippi regis morte mulctabitur. Vidi enim te cum minore filio tuo Ludovico ad pedes episcoporum, quos heri contempseras, inclinatum, et protinus intellexi, Philippo celeriter facto de medio, pro Ludovici substitutione Ecclesiam, quam nunc opprimis, te rogaturum.» Quod quidem non longe post (anno nimirum Christi 1131) miserabilis casus implevit. Nam sicut ad annum modo dictum num. 12 ex Orderico, et pseudo Roberto de Monte refert Pagius, «Philippus puer, nuper in regem unctus, dum 0710C in civitate Parisiis equo vehitur, porcus equi pedibus se forte submittens, equum super ipsum praecipitem dedit, et de ejus subita et miseranda morte Francis luctum induxit tertio Idus Octobris.»

143. An vero tam seria et luctuosa Bernardi denuntiatione ad veram resipiscentiam permotus Ludovicus rex? Nequaquam, forte non reputans vindicandum a Deo crimen, quod summus pontifex inultum reliquisset. Factum sic breviter in notis, quas paulo ante citabam, col. 21, exponit Mabillonius, de Sancti vaticinio, ac eventu ejusdem locutus. «Tanta dicendi libertate a proposito princeps aliquanto dimotus, ad Honorii papae litteras, quibus interdictum solvebatur, animum refricans, 0710D male coepta ardentius prosecutus est. Quod Bernardus impatienter ferens, tam suo quam Gaufridi Carnotensis nomine litteras ad Honorium justae querimoniae plenas dedit (Vide Bernardi epistolas 46 et 47.) Tandem vero, sicut pergit col. 22, tam pertinax, tamque concitata dissensio finem accepisse videtur in concilio Trecensi, anno 1128, vel certe non multo post, ipsius Honorii auctoritate: qua de re Bernardus gratias retulit, ad eum denuo scribens, epist. 49. «Hinc enim, inquit, gravibus contumeliis et injuriis episcopi Parisiensis constantia pulsata est, sed non quassata: quia Dominus supposuit manum suam, cum vestram opposuit.» Ad Stephanum vero illum quod attinet, Mabillonius de eo subdit sequentia: «Porro 0711A hunc Stephanum Parisiensem, antea cancellarium, distinctum esse a Stephano de Garlanda dapifero, de quo in Annalibus Teulfi, diserte probat Chesnius in notis ad Abaelardum: nec obscure intelligitur ex epistola quadam Gaufridi Carnotensis, tom. III. Spicilegii (Acheriani) pag. 160, in qua scribit sanctum Bernardum fuisse electum ad pacem cum Stephano Parisiensi et Stephano de Garlanda componendam. Quod ulterius ad Ludovicum spectat, quem S. Bernardus ad Honorium scribens epistola 49, alterum Herodem appellat (quae phrasis mitigatur apud Mabillonium in nota breviore ad istam epistolam col. 57.) memoria certe dignum est, quanta religione et poenitentia diem clauserit extremum anno scilicet 1137» prout in observationibus 0711B ad epistolam 45, inter notas fusiores citatas licet pluribus videre col. 22.

144. Verum quo pacto magnas illas molestias, a S. Bernardo masculo prorsus et invicto pectore exantlatas consolatio coelestis exceperit, quid memorem? Audiantur Annales Cistercienses cap. 3, n. 1. «Ergo Bernardus Claraevalli et filiis redditus, atque optata quiete, quo tardius rariusque, eo impensiori affectu fruens, nec ultra amplius, si posset, deserenda, duplicem ejus, inter plures alios fructum expertus est, duplici a Deo visione confortatus, utraque angelica, atque utraque monasticum stemma, chorum et cantum eximie commendante. In altera coelestibus spiritibus transcribentibus psallentium in choro preces, haud dubium 0711C quin praesentandas divino numini: in altera ad easdem excitantibus, et satagentibus psallentium devotioni: utramque ad monachorum omnium gloriam solatiumque, imo et cunctorum Ecclesiasticorum.» Facta audi ex auctore Exordii magni Cisterciensis apud Tissierium distinctione 2, cap. 3. «Intererat aliquando nocturnis vigiliis Pater sanctus ea puritate et devotione, qua solebat, Deo tantum nota et sibi. Cumque morosa psalmodiae modulatio vigilias protelaret, aperuit Dominus oculos ejus (videlicet Patris sancti) et, ecce respiciens vidit singulos angelos juxta singulos monachos stantes, et, quod quisque eorum psallebat, in schedulis, more notariorum, tam diligenter excipiebant, ut nec minimam syllabam, quantumcunque negligenter prolatam 0711D omitterent.

145. «Scribebant vero diverso modo: nam quidam eorum scribebant auro; alii argento; nonnulli atramento; aliqui etiam aqua; quidam vero penitus nil scribebant. Spiritus autem, qui haec revelabat, intelligentiam quoque diversitatis scripturae cordi ejus inspirabat. Qui enim auro scribebant, ferventissimum in Domini servitio studium, et absolutam cordis intentionem in iis quae psallebantur, significabant. Qui autem argento, minorem quidem fervorem, puram tamen psallentium devotionem declarabant. Qui vero atramento, continuum quorumdam bonae voluntatis usum in psalmodia, licet non cum multa devotionenotabant. Sed qui aqua scribebant, exprimebant eos 0712A qui somnolentia seu pigritia pressi, vel vanis cogitationibus abducti, videntur quidem aliquid sonare, sed cor eorum longius abstractum prorsus non concordat voci. Et, o mira Dei clementia! Sicut enim nullum malum impunitum, ita nullum bonum, quamcunque modicum, quamcunque negligenter factum, erit irremuneratum.

146. «Caeterum illi, qui nihil scribebant, lamentabilem quorumdam cordis duritiam redarguebant, qui obliti professionis suae, et timoris Dei immemores, aut lethali somno prona se voluntate immergunt, aut certe vigilantes, clauso ore, vanis et noxiis cogitationibus, non ex infirmitate, sed ex voluntaria intentione occupantur, et in conspectu Domini contra legis praeceptum apparere vacui non pertimescunt. Pater 0712B itaque sanctus, qui haec videbat, recordatus sententiae illius, Quoniam omnes administratorii spiritus sunt, in ministerium missi propter eos qui haereditatem capiunt salutis; sicut proficientium congratulabatur fervori, sic paterno pietatis affectu, deficientium miserabatur tepiditatem. Ibidem cap. 4, ponitur alia beati visio his verbis conscripta: Celebrabantur aliquando solemnes vigiliae, et Vir Domini cum caeteris fratribus aderat: cumque hymnus Te Deum laudamus cantaretur, vidit sanctos angelos multa claritate fulgentes, mira etiam vultus alacritate devotos: qui utrumque chorum percurrentes, modo hunc, modo illum excitabant, cantantibus aderant, et quasi congratulantes astabant, et ut divinus ille hymnus cum devotione percantaretur, modis omnibus elaborare satagebant. 0712C Intellexit ergo Vir sanctus, hymnum illum vere esse divinum, et angelis sanctis esse familiarem, quos tanta instantia videbat operam dare, quatenus a fratribus ad honorem Dei cum fervore devotionis cantaretur.» Deinde occasione istius hymni sequuntur ista:

147. «Cuidam etiam fratri spirituali videre concessum est, dum idem hymnus inciperetur, quod ab ore incipientis flamma magni splendoris erumpebat, et sursum conscendebat.» Manricus cap. 3, num. 4, ad praesens argumentum, «Duo, ait, invenio notata a Fiteriensi, quae sibi lector facile persuadeat. Alterum est, angelorum excitationem non materialem a somno intelligendam; sed spiritualem 0712D ad mentis devotionem, ut, si qui tepidi, in fervidos evaderent fervidi, ferventiores efficerentur. Alterum, incipientem hymnum Te Deum laudamus, de cujus ore flamma ignea erumpens, et sursum volans, a fratre illo devoto visa dicitur, non alium fuisse quam Bernardum Patrem, cui ex injuncto munere abbatis eumdem hymnum incipere incumbebat. Quod ab initio Cistercii usu receptum, hodie etiam videmus observari.» Idem historicus num. 10, refert factum aliquod peculiare de S. Bernardo, quod, sicut ipse recitat ex alio auctore, sic ego illud huc transcribo:

148. «In Historia, inquit, Segoviae nuper edita de exordio et progressu sanctissimae familiae, quam sub invocatione sacrae Triados fidelibus captivis redimendis 0713A Deus providit, notatum lego, unum e primis illius institutoribus Hugonem Valesium (Theobaldi comitis nepotem ex sorore) qui post Felix Valesius dictus est, atque una cum beato Joanne, dicto de Matha, insignis operis fundamenta felicia jecit; lego, inquam, hunc sanctum hoc anno natum, et post baptismum, deferente matre, ad Claramvallem ductum, offerendum ibidem per Bernardum omnipotenti Deo, et sancti Patris accepturum benedictionem: quod ab auctore illius Historiae, lib. I, cap. 5, traditum omittere non libuit: quamvis nec adhuc sciam, unde hauserit, nec sim ignarus in his quae alias miscet, a veritate nonnihil aberrare. Certe in tempore nulla est repugnantia et Hugoni aut Felici, si revera Theobaldi nepos fuit, non ullus alius Bernardo parente 0713B proprior, quem apud Deum ab ipsis incunabulis intercessorem quaeret. Sed et Bernardo non exigua gloria est, tantum habuisse alumnum sive clientem, illustraturum orbem atque illud saeculum miraculis et meritis, sequentia vero repleturum gloriosa prole.»

149. Hanc rem, uti vides, qua hunc sanctum a Sancto nostro ad Claramvallem Deo oblatum spectat, subtimide Manricus ex alio refert, et non immerito. Quid enim? Origo et educatio S. Felicis Valesii non videntur hactenus satis solide comperta: scriptor rei gestae, quam retulimus, nimis est recens, nec auctoritatis sat probatae, quam ut se solo fidem facere possit, cujus ne nomen quidem exprimit Manricus; nec profert monumenta antiqua, quibus 0713C factum praesens confirmetur. Quamobrem liceat nobis desiderare probationem melioris notae, antequam eidem assentiamur. Ne tamen praepropere nimium, re utpote nondum satis matura, quidquam statuamus, eam remittimus ad diem 20 Novembris, quo agendum erit de S. Felice Valesio, pluscula tunc fortasse suboritura luce nostris successoribus ad improbandum vel confirmandum praesens factum. Idem esto dictum ad illa, quae habentur in Vita ejusdem sancti, auctore R. P. M. Fr. Francisco a S. Augustino Macedo, Minorita Lusitano, Romae latino sermone edita anno 1660, in qua cap. 2, floridulis quidem verbis, sed nullo citato auctore, argumentum praesens in haec verba describitur. «Nato 0713D Felici Eleonora lac praebuit; sed melle illud condire studuit. Igitur Claramvallem adiit, et Bernardum quaesivit, quem coelestem favum sciebat. Hic verbis infanti mel instillavit, nec abstinuit amplexu, quod credidit Bernardus in lilia et rosas incidisse. Obtulit ante aram Deo floridum pignus tanquam fasciculum. Apem Bernardum credidit, qui vidit puerum in ulnas gestantem.»

150. Sunt, qui plus dicant, prout intelligo e neoterico auctore, qui Vitas sanctorum vulgavit Gallice tribus tomis. Nam ad diem 20 Novembris, in Vita S. Felicis Valesii, nonnullos esse affirmat, qui velint, eum sacrae instructionis gratia sub disciplina S. Bernardi, petiisse Claramvallem: verum sicut historia superior de S. Felice, quem mater ejus ad 0714A Bernardum detulerit infantem, quemque is obtulerit Deo, parum hactenus mihi videtur credibilis; sic multo minus credibilis mihi apparet ea, quae vult, eumdem S. Felicem sub Abbatis nostri disciplina vitae religiosae institutis imbutum fuisse; quandiu hoc non video idoneis testimoniis corroborari.

§ XV. Opusculum de gratia et libero arbitrio; consessus et auctoritas in synodo Trecensi; Regula Militum Templi an a Sancto condita.

151. Confectio hujus opusculi, quo de Ecclesia catholica universa sanctus doctor immortali titulo meritus est, innodatur anno praedicto Christi 1127, ab auctore Annalium Cisterciensium, apud quem ibidem cap. 4, nonnulla circa illud observantur. Habetur 0714B apud Mabillonium volumine primo, col. 603, et sequentibus, et hac praevia admonitione ibidem pagina 601, illustratur: «Hoc opusculum Bernardus ante annum 1128 composuit, id est ante annum aetatis suae tricesimum octavum. Agit de gratia et libero arbitrio, ex occasione cujusdam collationis cum homine nescio quo, cui sanctus Doctor nimium gratiae tribuisse visus fuerat, quasi nihil reliqui libero arbitrio faceret in actibus humanis. Praecipuus ergo libri scopus est, quae sint gratiae, quae liberi arbitrii partes in negotio salutis. Huc multa docentur de libero arbitrio Dei, angeli et hominis, integri, lapsi, et beati: item de gratia primi hominis ante et post lapsum. Parvus liber, sed qui plus succi et solidae doctrinae contineat, quam magna librorum volumina, 0714C quae de hoc theologico argumento pertractant. Stylus vegetus, vivaci ingenio et lumine plenus; verba propria et materiae accommoda; oratio facilis, non arte quaesita, sed quasi naturalis; non obesa et exilis, sed pinguis et nervosa: elegans concinna et jucunda; non trivialibus scholae verbis languens, non barbara aut inculta. Non ita pressa, ut parce et guttatim fluat, nec tamen ita profusa, ut torrentis instar, quasi rupto aggere, et siccato alveo, erumpat; sed pari tenore et gravi majestate aequaliter profluens, fontem indicat indeficientem, qui non ex alieno plenus sit, sed ex proprio, imo ex Dei dono, atque ex continua Scripturae meditatione, praesertim Apostoli, num. 48.

0714D 152. «De isto opusculo Gaufridus, in libro tertio de Vita Bernardi, capite 8, agens: Quam non ingratus, inquit, gratiae Dei, ex his liquet, quae de gratia et libero arbitrio tam fideliter quam subtiliter disputavit. Nec praetermittenda verba epistolae 52 ad Haimericum cardinalem, quae sub annum 1128 scripta est. Quaesivit a me praefatus episcopus (Gaufridus Carnotensis) aliqua ex nostris opusculis, quae vobis mitteret: sed non fuit ad manum, quod vestro dignum crederem studio. Libellum tamen de gratia et libero arbitrio nuper edidi: illum vobis libenter mittam, cum vos velle cognovero.» Directus est libellus Guillelmo, Sancti-Theodorici abbati, singulari Bernardi amico, ad quem Apologia superius (col. 525, et seqq.) edita, et epistolae complures.» Sic de laudatissimo 0715A hoc sancti doctoris opusculo lectorem praemonet eruditissimus Mabillonius, qui illud notationibus etiam explanavit. Jam gradum faciamus cum historico Cisterciensi ad annum Christi 1128, sancto Patri valde honorificum, sicut planum fiet ex dicendis occasione concilii Trecensis, quod vel invitus sua praesentia condecoravit.

153. Baronius illud intexit anno Christi 1127, sed a Pagio in Critica ad istum annum num. 11, corrigitur his verbis: «Concilium Trecense, cui Matthaeus, Albanensis episcopus cardinalis, legatus apostolicus, archiepiscopi Remensis et Senonensis, variique episcopi interfuere, anno tantum sequenti celebratum; cum in ejus praefatione Joannes Michaelensis concilii scriba dicat, illud habitum «in 0715B solemnitate sancti Hilarii (nempe die 13 mensis Januarii) anno 1128, ab incarnato Dei Filio, ab inchoatione praedictae militiae (nempe Templariorum) 9;» qui annus incarnationis etiam notatus reperitur in codice ms. bibliothecae Victorinae Parisiensis, et in Historia Hierosolymitana Jacobi de Vitriaco. Tyrius quidem ait, concilium istud ordinem Templariorum jam a novem annis fundatum confirmasse: sed cum is annum incarnationis vel a die 25 mensis Martii, vel a die Paschatis ibi incipiat, certumque, sit, concilium mense Januario congregatum, Tyrius non nisi de mense Januario sequentis Christi anni interpretari potest; et male aliqui viri docti, cum ad ejus annos incarnationis numerandi modum animum non advertissent, vel numeros apud Tyrium 0715C mendose descriptos esse causati sunt, vel ad vanas interpretationes recurrere. Annus itaque aerae Dionysianae 1128, mense Januario erat adhuc annus 1127 Tyrio, et nonus exiens a fundatione ordinis Templariorum.» Haec de anno concilii, de actis autem ejus tractatur ex Guillelmo Tyrio, lib. XII, c. 7, apud Labbeum tomo XX, Conciliorum, col. 922.

154. Matthaeus itaque, sedis apostolicae legatus ac concilii praeses, quo negotiis in eodem pertractandis majus etiamnum auctoritatis pondus adjiceret, praeter Remensem ac Senonensem praesules, eorumque suffraganeos, abbates, ex Guillelmo Tyrio, quem modo citabam, Cisterciensem, et Claraevallensem, quibus etiam ab eo additur Pontiniacensis cum aliis pluribus, eidem concilio interesse 0715D voluit. «Verum Bernardus, inquit Manricus ad hunc annum, cap. 1, num. 3, qui semel proposuerat monasterio non egredi, ut ad Petrum Leonis, cardinalem item legatum, ante duos annos dederat in litteris, aegre sane, nec sine magna difficultate avulsus est, nihil non causans, nihil non excusans, et neque infirmae, qua detinebatur, valetudini, nec propriae insufficientiae parcens.» Exstat de illis rebus S. Bernardi epistola 21, ad Matthaeum legatum, qua se excusat, quod vocatus ad negotia tractanda, non accesserit. Data indicatur apud Mabillonium col. 38, sub finem anni 1127. Quis autem Matthaeus iste fuerit, de quo supra recurrit sermo, ibidem observat: «Matthaeus, ait, ex canonico Remensi 0716A monachus Cluniacensis apud S. Martinum de Campis, dein cardinalis, et episcopus Albanensis, vir mirae sanctitatis, ex Petro Venerabili, is est ad quem haec epistola scripta est, instante concilio Trecensi anni 1128, ex fusioribus notis col. 16. Porro istius epistolae characteres sunt hujusmodi, ut mirificam sancti modestiam inspirent lectori, et luculentissimae sint testes, virum in aliorum oculis tam magnum, in suis vere parvulum fuisse: quibus item hac submissae obedientiae clausula finem imponit: Vos tamen (vobis dico, Pater) noveritis, quia paratus sum, et non sum turbatus, ut custodiam mandata vestra. Vestrae autem indulgentiae erit, parcere mihi, ubi parcendum decreveritis.»

0716B 155. Ejus ad Theobaldum, comitem Campaniae, epistolam quid memorem? Legi ea potest apud Mabillonium colum. 51, estque numero trigesima nona, anno Christi 1127, ibidem illigata; in qua eum hortatur, ut erga episcopos, concilii causa in ejus civitate Trecensi constitutos, honorifice et reverenter se gerat. Fragmentum ejusdem postquam recitasset Annalista Cisterciensis num. 5. «Hactenus, ait, sanctus Pater ad Theobaldum; ut sibi latebras, sic Ecclesiae honorem appetens, et reverentiam praelatis exhibendam, quorum se dignum consortio non judicabat.» De litteris, quas a Sancto ad Petrum Leonis scriptas citabat paulo ante Manricus, observa nonnulla per transennam, ut ita loquar. Mabillonius in notis ad epistolam 17, col. 0716C 35, quae Petro diacono cardinali et legato inscribitur, haec animadvertit: «Petrus iste alius sine dubio est a Petro itidem legato, sed presbytero cardinale, ut probavimus in praefatione ad hunc tomum.» Et mox subjicit, quisnam Petrus iste videatur esse. Pagius in critica, Baroniana ad annum Christi 1125, agens de Petro cardinale legato, quem misit Honorius PP. II, contra Pontium, Cluniacensium olim abbatem, ac monasterii eorum invasorem, num. 3, statuit hunc esse «diversum a Petro Leonis, quia is cardinalis presbyter erat jam ab anno 1120, juxta Onuphrium, et certo certius anno 1121, ut eo, ait, anno vidimus. Deinde Petrus hic, cui causa Pontii ab Honorio H, commissa, alius 0716D ipsi esse non potest, quam Petrus diaconus cardinalis et legatus, ad quem divus Bernardus scripsit epistolam ordine 17, qui legatio ejus nullo alio per haec tempora anno peracta esse potuit, quam currenti; unde deducit, eam divi Bernardi epistolam, quam Mabillonius circa annum 1127, datam notat, ad hunc omnino annum pertinere,» uti et alias duas, videlicet 18 et 19, ab eodem ad eumdem Petrum cardinalem et legatum datas; «cum anno sequenti, sicut addit, Humbaldus archiepiscopus Lugdunensis, et Gerardus episcopus Engolismensis legatione Gallica functi sint. Mabillonius, in praefatione ad editionem operum S. Bernardi abbatis § 4, num. 39, jam suspicatus fuerat, Petrum diaconum cardinalem et legatum, cui praefatae Bernardi epistolae inscriptae 0717A sunt, eum fuisse qui, adversus Pontium abbatem Cluniacensem in Galliam, accessit ex mandato Honorii papae; sed id apud me certum et indubitatum.» Hactenus Pagius, qui etiam ad annum Christi 1127, num. 12, observat, epistolam decimam septimam S. Bernardi male a Baronio revocari ad concilium Trecense; dum enim sanctus abbas excusat in ea, quod vocatus non venerit . . . ibi . . . de alia profectione nobis, inquit, ignota sermonem habet.

156. Quod vero attinet ad concilium Trecense, cui sanctum doctorem una cum pluribus aliis dicebamus interfuisse, quid referam viri auctoritatem, qua solis ad instar inter alios ejusdem synodi Patres fulsit? Apud Miraeum enim, in Chronico Cisterciensi 0717B ad annum 1128, illorum nomina recensentem, habentur ista: «Supra nominatus abbas Bernardus Claraevallensis non defuit; cujus sententiam praescripti Patres libera voce collaudabant.» Haec etiam exstant apud Labbeum tomo X. Conciliorum col. 924. In Prologo autem ad regulam Templariorum ibidem col. 923, et apud Miraeum, modo citatum, quae in dicto concilio Trecensi illis est data, ab eodem fuisse commissam sancto abbati, testatur saepe memorati concilii scriba: «Ego Joannes Michaelensis praesentis paginae, jussu concilii, ac venerabilis abbatis Claraevallensis (Bernardi) cui creditum ac debitum hoc erat, humilis scriba esse divina gratia merui.» Quaeri autem hoc loco potest, an Sanctus composuerit regulam Templariis praescriptam 0717C Affirmant Manricus ac Miraeus; negat Mabillonius volumine primo in admonitione ad opusculum sextum ipsius Sancti, tomi II, De laude novae militiae ad milites Templi inscriptum, cui opusculo, quod exstat col. 543, et sequentibus, editor ille in rem praesentem ista praemittit:

157. «Templariorum regulam ex codice Victorino typis mandavit Miraeus, eamque Chronico Cisterciensi inseruit «utpote a S. Bernardo, inquit, abbate Claraevallensi (ut ex Prologo patet) dictatam.» Regula haec totidem capitulis, quot Regula S. Benedicti, ex qua magna ex parte de verbo sumpta est, constat, id est capitulis 72. Sic vero inscribitur ante prologum: «Regula pauperum commilitonum Christi, 0717D Templique Salomonici.» Manricus, ad annum 1128, cap. 2, hanc regulam Bernardo auctori cum Miraeo tribuit, ad idque probandum duo loca adducit ex prologo. Primus locus sic habet: «Sane autem prorsus licet nostri dictaminis auctoritatem permaximus numerus religiosorum Patrum, qui in illo concilio divina admonitione convenerunt, commendat; non debemus silenter transire, quibus videntibus, et veras sententias proferentibus, ego Joannes Michaelensis praesentis paginae, etc.,» quae nos paulo ante jam dedimus. Verum haec verba non significant ullam regulam a Bernardo pro Templariis fuisse compositam; sed eum in Joannem Michaelensem rejecisse impositum sibi scribae officium. Neque quidquam amplius conficitur ex sequentibus 0718A vorbis, quae post enumerationem Patrum Trecensis concilii hoc modo referuntur.

158. «Ipse vero magister militiae, Hugo nomine, revera non defuit, et quosdam de Fratribus suis secum habuit, verbi gratia, F. Godefridum, F. Rovallum, F. Gaufridum Bisol, F. Paganum de Monte-Desiderii, Archembaudum de sancto Aniano. Iste vero magister Hugo cum istis discipulis modum et observantiam exiguae inchoationis sui militaris ordinis, qui ab illo, qui dicit: Ego principium, qui et loquor vobis, sumpsit exordium, juxta memoriae suae notitiam supra nominatis Patribus intimavit. Placuit itaque Concilio, ut consilium ibi lima et consideratione divinorum Scripturarum diligenter examinatum, tamen cum providentia papae Romanorum ac 0718B patriarchae Jerosolymitarum, necnon etiam assensu Capituli pauperum commilitonum templi, quod est in Hierusalem, scripto commendaretur et inenodabiliter servaretur.» Quibus verbis id tantum a Patribus sancitum fuisse intelligimus, ut militibus regula ex eorum consensu, consultis Romano pontifice et partriarcha Jerosolymitano, praescriberetur; sed Bernardus ejus auctor nequaquam asseritur. Quinimo Albericus ordinis Cisterciensis eisdem militibus regulam sancti Augustini impositam scribit. Unde in monastico Anglicano ad ordinem sancti Augustini revocantur. Permirum esset, si Albericus Triumfontium haud longe a Claravalle monachus Cisterciensis, hanc Bernardi regulam ignorasset, et pro illa militibus, 0718C qui ejus tempore supererant, aliam tribuisset.» Hasce ob rationes eruditissimus Mabillonius confectionem regulae predictae abjudicat S. Bernardo quibus non acquiescens, alias istis ita superaddit:

159. «Guillelmus Tyrensis episcopus, in jam dicti libri XII cap. 7, tradit, eisdem militibus, qui ante concilium Trecense «non nisi novem erant, de mandato domini Honorii papae, et domini Stephani Jerosolymitani patriarchae, fuisse institutam regulam, et album habitum assignatum» cum antea vulgari usi essent. «Postmodum vero tempore domini Eugenii papae, ut dicitur, cruces de panno rubeo mantellis suis coeperunt assuere» tam equites «quam 0718D eorum fratres qui dicuntur, servientes. Quorum res adeo crevit in immensum, ut hodie (inquit Guillelmus)» trecentos plus minusve in conventu habeant equites, «albis chlamydibus indutos, exceptis fratribus.» Ex his postremis verbis conficimus, regulam illam, quae Bernardo auctori tribuitur, nonnisi post Guillelmum Tyrensem scriptam fuisse: quandoquidem in cap. 21 notantur quidam «pseudofratres ex ultramontanis partibus, mentientes se esse de Templo et quaedam apud ipsos milites sine discretione ac consilio communis capituli succrevisse penitus amputanda» arguuntur, nempe quod «habebant olim famuli et armigeri alba vestimenta, unde veniebant damna importabilia.»

160. «Nullum vero generale capitulum Templariorum 0719A fuit ante concilium Trecense: nullus antea peculiaris militum habitus, sed vulgaris. Albus eis concessus est a Patribus concilii, exceptis servientibus. Plane vel ex his solis verbis intelligitur, hoc saltem capitulum longe post tempus concilii fuisse ascriptum. capitulum 7, «stando divinum officium audiri» non solum non laudat, sed etiam vituperat, statuitque audiri sedendo. Quod sane statutum in Bernardi mentem non venisset. In Capitulo 61 statuitur ut amplius sorores non habeantur. Quod arguit non fuisse recens institutum. An Joannes Michaelensis istius regulae auctor sit, aliis judicandum relinquo.» Quod vero Pater sanctissimus etiamsi non in hac re, alibi tamen bene meritus fuerit de Templariis, narrat Manricus, cap. 3, 0719B num. 5 et 6.

§ XVI. Querelae curiae Romanae a sancto doctore dilutae, famosum schisma pseudopapae Anacleti ab ipso compressum; annus coedis venerabilis Thomae, prioris Victorini.

161. Negotia boni publici, ad quae Bernardus vel invitus non raro accersebatur, magnas adversus eum querelas, ne dicam odia, concitarunt. Rei hujus summam, ab historico Cisterciensi ad annum Christi 1129 pluribus recensitam, non est necesse huc transcribere; cum satis ea possit intelligi ex epistola sancti 48, quae est inscripta Haimerico Romanae sedis cancellario, et in qua injustas contra se querelas forti ac intrepido calamo diluit. En tibi itaque, lector, excerptum ex eadem epistola fragmentum. 0719C Observa autem scriptum illud non dirigi ad solum cardinalem Haimericum, sed ad alios etiam cardinales, quos fraternitatis nomine appellat; de quo consule Mabillonii notas ad hanc epist. Unde consequens est, Romanam curiam obloquiis contra eum personuisse, ut non obscure e Viri sancti rescripto conficitur, e quo haec delibo: «Etiamne pauperi et inopi veritas odium parit? Et ne ipsa quidem miseria declinare invidiam potest? Querar, an glorier, quod factus sum et ipse inimicus vera dicens? vera dicens, an recta agens? . . . Quid in me, o boni viri, displicuit fraternitati vestrae? Utrumne, quod apud Catalaunum amotus est a villicatione sibi credita homo usquequaque diffamatus, 0719D quia in ecclesia Virdunensi, cui praefeurat, dissipasset bona domini sui? An quod in urbe Cameracensi monasterii sui manifestus destructor Fulbertus cedere compulsus est Parvino, qui omnium testimonio fidelis est servus et prudens? An certe quod Lauduni de prostibulo Veneris suum Deo sanctuarium restitutum est? Propter quod horum me, non dico lapidatis, sed laceratis, ut minus aliquid recipiam a domino meo? Et hoc merito, atque cum omni gloria responderem, si quid in eis meum cognoscerem.

162. «Nunc autem ut, quid judicor ego de factis alienis? aut si meis, cur tanquam de malis? Cum cuncta haec juste atque praeclare gesta fuisse, nulla imprudentia dubitare, nulla negare impudentia possit . . . 0720A Novum genus detractionis, et revera simile aliquid habens operi Balaam, qui ductus et conductus ad maledicendum populo, magis benedictionibus cumulabat . . . At . . . nil mea refert de his, quorum auctor non exstiti. Laudent si volunt, vel vituperent, si audent; de primo quidem dominum Albanensem; de secundo vero dominum Remensem; porro de tertio eumdem aeque archiepiscopum simul et episcopum Laudunensem, cum rege pariter et multis aliis reverendis personis, qui se utique auctores in his et principes exstitisse minime diffitentur. Si bene egerunt, quid ad me? Si aliter, quid aeque ad me? An tota, et sola culpa mea est, quod adfui, homo solis latebris dignus? . . . Adfui . . . , negare non possum: sed vocatus, sed tractus. Utinam non issem 0720B ad illa! Utinam non irem ad similia! Utinam et nuper non issem, ubi vidissem adversum Ecclesiam apostolica (pro dolor!) auctoritate (Vide epistolam 46 et 47.) violentam armari tyrannidem, quasi non satis per se insanisset. Tum demum sensi juxta prophetam adhaerescere linguam meam palato meo, etc.

163. «Propter hujusmodi, etsi aliud non sit, gravor interesse causis, quarum praesertim mea non interesse cognosco. Gravor, sed trahor. At vere ab hac necessitate per quem melius retrahi posse speraverim, quam per vos, vir optime? . . . Indicatur, si placet, clamosis et importunis ranis de cavernis non egredi, sed suis contentas esse paludibus. Non audiantur in conciliis, in palatiis non inveniantur: ad causas, ad negotia nulla necessitas, 0720C nulla trahere possit auctoritas . . . Non tamen idcirco etiam me latente et tacente cessare puto murmur ecclesiarum, si non cesset Romana curia pro voluntate assistentium facere praejudicium in absente. Valete.» Sic injustas contra se querelas acriter diluit Vir magnus, eo nimirum ad objecta respondens liberius, quo in culpae nescia et ingenti virtutum comitatu circumsepta conscientia staret securus obloquiorum. Nonnulla quae in recitato fragmento occurrunt, explanatur apud Mabillonium tum in notis brevioribus ad dictam epistolam; quibus adde fusiores colum. 22. Manricus ad annum Christi, quem antea ex ipso signabam 1129, cap. 7, numer. 8, refert S. Bernardi vaticinium; sed de eo inferius.

0720D 164. Quod scripserat sanctus doctor in epistola ad Haimericum paulo ante citata, «consilium sibi esse et propositum, nunquam (si causa duntaxat nostri, inquit, ordinis non fuerit) exire de monasterio, nisi aut apostolicae sedis legato, aut certe proprio vacante episcopo, quibus nostrae humilitati, sicut optime nostis, contradicere omnino fas non est, nisi ex quocunque superioris auctoritatis privilegio;» quod, inquam, sanctus doctor tunc scripserat, suum boni publici causa e monasterio ac amata sibi solitudine egressum aequissimis istis conditionibus restringendo, locum habuit anno Christi 1130 occasione famosi schismatis, quod male feriatus ac turbulentus pseudopapa Petrus 0721A Leonis, assumpto nomine Anacleti, adversus Innocentium PP. II, in Ecclesia Dei concitavit. Argumentum hoc cum unum sit e praecipuis ornamentis, quibus S. Bernardus immortale apud posteros nomen promeritus est, et gloriam nulla oblivione delendam, mirari non debemus, illud ab eruditissimo Mabillonio secundis curis ad incudem revocatum, et ex variis veterum monumentorum documentis illustratum in egregia illa praefatione generali, quam Bernardi Operibus a se recusis praefixit, § 4. Quam itaque laudato Mabillonio, de republica litteraria tot aliis monumentis, quae in lucem dedit, adeo praeclare merito, debemus lucubrationem, hoc loco non quidem totam, sed quoad in rem nostram fuerit satis, recudere visum est. Ea vero quae verbis 0721B aliorum intexuit de suo idem auctor, parenthesi includam.

165. «Etsi, inquit Baronius, aliique scriptores ecclesiastici, de schismate, post Honorii II obitum anno 1130, Innocentium inter et Anacletum conflato, multa scripsere; nonnulla tamen ampliori explicatione egent, quae ex veterum monumentorum lectione supplere conabimur.» Deinde, paucis interjectis, praesentem materiem laudatus Mabillonius ita deducit et illustrat: «Petrus Leonis, ex gente Leonina Romanus, ex monacho Cluniacensi creatus est primum, si Onuphrio credimus, a Paschali II diaconus cardinalis tit. sanctorum Cosmae et Damiani: dein a Callisto II presbyter cardinalis sanctae Mariae trans Tiberim, tit. Callisti, anno 1120. 0721C « Fuit hic Petrus (uti ex Chronico Mauriniacensi discimus) Petri filius, filii Leonis. Leo vero a Judaismo Pascha (id est transitum) faciens ad Christum, a Leone baptizari et ejus nomine meruit insigniri (Leonem IX interpretare). Hic vir (scilicet Leo ex Judaeis) quia scientissimus erat, in curia Romana magnificus effectus, genuit filium nomine Petrum, magnae famae, magnaeque potentiae post futurum.

166. «Ea tempestate inter regem Teutonicorum, qui ex successione Caroli Magni Romanorum patricius erat, et Ecclesiam Romanam illa turbulentissima de investituris orta est seditio. In qua vir ille in tantum armis strenuus, consilio providus, et Ecclesiae 0721D Romanae fidelis exstitit, ut ei cum caeteris munitionibus, quae Romae sunt, illam quoque, quae illius urbis videtur obtinere similitudinem, turrim dico Crescentii, quae a parte Galliarum in parte Tiberini pontis sita est, Papa committeret, et eum prae caeteris familiarem haberet. Hac occasione mirabiliter accrescens, quotidie sui melior efficiebatur, et divitiis, possessionibus, honoribus augmentabatur.» Haec praemittenda fuerunt, quoniam ex Petri genere, judaismo, potentia, turre Crescentii, arcem sancti Angeli appellant, qua Anacletus se tutabatur, pendet rei gestae notitia. Pergit Chronographus Mauriniacensis. «Inter caeteram sobolem, cujus plurima multitudine sexus utriusque a quibusdam Antichristus gloriabatur, genuit hunc Petrum, de quo sermo 0722A nunc est; qui litteris traditus, a quibusdam Antichristi praeambulus appellabatur. (Hoc convicium ex consequentibus seu ex eventu ei impositum existimem.) Iste, studii gratia, Gallias atque Parisios adiit, et cum repatriaret, apud Cluniacum, ditissimum atque sanctissimum coenobium, monachilem habitum induit. Aliquantisper ibi regularibus institutionibus imbutus, a papa Paschali II patris admonitione retrahitur ad curiam, et cardinalis effectus tempore Callisti papae, cum eodem Gregorio, qui postea Innocentius II, missus ad Gallias, Carnoti Belvacique concilia celebravit.» Nulla hic mentio de titulo diaconi cardinalis, quem titulum Petro Leonis a Paschale concessum fuisse Onuphrius tradit. Qua in re potior est auctoritas chronographi Mauriniacensis, 0722B ejus temporis aequalis.

167. «Gregorius diaconus Cardinalis tit. sancti Angeli ab Urbano II creatus dicitur, ac deinde legatus a Callisto II, in Galliam missus cum Petro Leonis anno 1124. Sagiam Neustriae civitatem cum eo accessit, teste Orderico in libro XII, p. 877. De hac legatione ita scribit Vincentius in libro secundo de Vita Stephani Grandimontensis cap. 49: «Excellentissimi quoque cardinales, Gregorius et Petrus Leonis, inter quos postmodum de papatu chisma fuit, cum in Galliam missi, in partibus Lemovicis legatione sua fungerentur, ad hunc, virum Dei (Stephanum) pariter convenerunt.» Et quidem constitutioni. Sugerii abbatis anno 1125 subscripserunt ambo ut legati, apud Chesnium tomo IV, pag. 547. 0722C «Ego Petrus, sedis apostolicae presbyter cardinalis et legatus, laudo et confirmo. Ego Gregorius, sancti Angeli diaconus cardinalis, et apostolicae sedis legatus,» etc. Eodem tempore Bernardus quasdam epistolas scripsit Petro diacono cardinali legato, nimirum epistolas 17 et sequentes, quem ipsum esse Petrum Leonis aliquando cum Manrico opinatus sum. At cum Petrum illum, cui Bernardus scribit, diaconum, non presbyterum cardinalem fuisse constet; epistolae illae Petro Leonis convenire non possunt.

168. «Interea moritur Honorius pontifex, medio Februario anni 1130. Praecedentem assignat chronographus Mauriniacensis, de more Gallicano, quo novi anni initium a Paschate deducebatur. Tum «cardinales 0722D (ait idem chronographus) qui cum cancellario (Haimerico) inibi aderant, et Honorio infirmanti assederant, Gregorium quemdam (eum scilicet, quem modo laudabamus) scientia ac religione praeclarum, sibi praeficiunt, et nimis festinanter, ut a quibusdam dicitur, pontificalibus induunt insignibus. Id illius gratia dispensationis factum dicunt, ut Petrum quemdam, qui saeculariter ad papatum videbatur aspirare, spe sua frustrarentur. Fuit hic Petrus, Petri filius, filii Leonis» et caetera, quae superius de eo retulimus. Factum clarius exprimit Sugerius in libro de Vita Ludovici Grossi, apud Chesnium inter Historiae Francorum scriptores tomo IV, pagina 317, ubi ait: «Romanae Ecclesiae majores et sapientiores (exstincto Honorio) ad removendum Ecclesiae 0723A tumultum (consensisse) apud sanctum Marcum et non alibi, et non nisi communiter Romano more celebrem fieri electionem. qui assiduitate et familiaritate propinquiores apostolici fuerant, timore tumultuantium Romanorum illuc convenire non audentes, antequam publicaretur domini papae decessus, personam venerabilem, cardinalem de sancto Angelo diaconum Gregorium, summum elegisse pontificem. Qui autem Petri Leonis parti favebant, apud sanctum Marcum pro pacto alios invitantes convenisse, dominique papae morte comperta, ipsum eumdem Petrum Leonis, cardinalem presbyterum, multorum et episcoporum, et cardinalium, et clericorum, et Romanorum consensu votive eligisse» sicque schisma perniciosum conflatum fuisse.

0723B 169. «Prior itaque erat Innocentii electio, sed praepropera, nec ab universo eligentium coetu facta. «Cum autem Petri Leonis pars tum parentum suffragio (addit Sugerius) tum Romanae nobilitatis praesidio praevaleret (Innocentius Urbem deserit, et ad partes Galliarum navigio descendit) nuntiisque ad regem Ludovicum destinatis (ejus opem efflagitat. Quam ob rem Ludovicus Stampas indicit) concilium archiepiscoporum, episcoporum, abbatum et religiosorum virorum, et eorum consilio magis de persona, quam de electione investigans.» Innocentio dat manus, auctore Bernardo in cujus suffragium totius concilii vota convenerant, teste Ernaldo in libro secundo de ejus Vita, cap. 1. Sub haec Sugerius, uti ipse persequitur, mandato regis obviam Innocentio missus Cluniacum usque, 0723C cujus loci abbas Petrus Venerabilis et monachi Anacleto, monacho quondam suo, Innocentium praetulerant, ut postea notabimus ad epistolam 126. Rex ipse usque ad Floriacense S. Benedicti monasterium cum regina et filiis suis papae occurrit, et regium verticem «tanquam ad sepulcrum Petri inclinans, pedibus ejus procumbit. (Ejus exemplo rex Angliae Henricus, itidem Innocentio) Carnotum occurrens, devotissime pedibus ejus prostratus (suum suorumque obedientiam ei promittit. Innocentius vero) visitando Gallicanam Ecclesiam, ac partes se transfert Lotharingorum: cui cum imperator Lotharius civitate Leodii cum magno archiepiscoporum et episcoporum, et Teutonici regni optimatum collegio celeberrime occurrisset, 0723D in platea ante episcopalem ecclesiam humiliter se ipsum stratorem offerens, pedes per medium sanctae processionis ad eum festinat, alia manu virgam ad defendendum, alia frenum albi equi accipiens, tanquam dominum deducebat. Descendente vero tota statione, eum suppodiando deportans, celsitudinem paternitatis ejus notis et ignotis clarificavit.» Haec anno 1130 gesta: Ubi Sugerius silet de Bernardo, quem assiduum Innocentii comitem itineris per Galliam fuisse ex Ernaldo discimus.»

170. Deinde observat Mabillonius, «quid tunc temporis Leodii actum sit, citans Annales Magdeburgenses seu Saxonicos mss. ad annum 1131: quo Dominica ante mediam Quadragesimam, XI Kal. Aprilis, celeberrimus conventus XXXVI episcoporum et principum 0724A fit Leodii, domno apostolico Innocentio et rege Lothario ac regina praesentibus.» Hoc consilium praecesserat synodus Wirceburgensis, uti habent iidem Annales, ab auctore aequali scripti, videlicet «concilium XVI episcoporum, mense Octobri a rege accitum, cui adfuit archiepiscopus Ravennae, apostolicae sedis legatus: ubi Gregorius, qui et Innocentius . . . a Lothario rege et omnibus ibi congregatis eligitur et confirmatur.» Post conventum Leodiensem Innocentius, teste Sugerio, remeat in Franciam, Paschae festum apud S. Dionysium transigit, et «transactis tribus post Pascha diebus (Parisios accedit). Exinde Galliarum ecclesias visitando . . . cum per terram aliquantisper deambulasset, Compendii demorari elegit.» Subinde concilio Remis habito, ut tradit Sugerius, 0724B et quidem «XIV Novembris» testante Dodechino, ibidem Ludovicus Junior regia insignia ab Innocentio accepit VIII Kalendas easdem, prout notavit Robertus Sigeberti continuator. «Annales Saxonici mss. ad annum 1131: Innocentius papa, iterum collectis ecclesiasticis viris (id est post synodum Leodiensem) et fidelium turbis, apud Remensem urbem in festo sancti Lucae grandi synodo per aliquot dies praesidebat.» Addit Sugerius, papam «soluto concilio» Autisiodori moras egisse, ac demum cum Lothario repetiisse Italiam. Autisiodori moram chronographus concilio Remensi postponit.

171. «Ernaldus, in libro secundo de Vita Bernardi cap. 1, concilium Remense ante Leodiense collocat, atque Innocentium Leodio Claramvallem, ac deinde, 0724C post brevem in Gallia moram, cum Lothario Romam contendisse scribit. At synodum Remensem Leodiensi posteriorem esse constat tum ex Sugerii narratione, tum ex Annalibus Saxonicis, sed maxime ex chronico Mauriniacensi, in quo Innocentii iter accurate describitur; cujusque mox textus a Mabillonio subjicitur, uti et alia, quae ibidem, ne abeamus justo longius, videri possunt. Petrus interea temporis, seu Anacletus, nihil non molitur, ut quoscunque insigniores viros ad partes suas adjungat. Ex episcopis ei adhaesit Girardus Engolismensis, qui cum legati munus sub pontificibus proximis gessisset, illud idem vel ab Anacleto impetrare in votis habuit. Idem Guillelmum Pictavorum comitem ad Anacletum 0724D pertraxit. Praeterea, Rogerium Apuliae ducem ut sibi consiliaret Anacletus, sororem suam ei tradidit uxorem, eumque Siciliae regem coronavit, teste Orderico in libro XII . . . Tot tantaeque turbae, quas fusius fortasse quam locus pateretur, hic descripsimus, multum negotii Bernardo facesserunt, qui varias epistolas circumquaque scripsit ad conciliandos Innocentio schismaticos, et continendos in officio fideles: varia item itinera ejusdem rei causa suscepit, ut ex sequentibus epistolis, et ex Vita lib. II, cap. 6 et 7 intelligitur.

172. «Superest hic agendum de Girardo Engolismensi episcopo, cujus mores egregie descripsit Arnulfus, tum Sagiensis archidiaconus, dein episcopus Lexoviensis, in tractatu adversus cum edito 0725A quem Acherius noster in tomo secundo Spicilegii typis vulgavit. Indignissima ejus facinora deinde pluribus a Mabillonio depinguntur ex eodem auctore. Per funesta porro illa ac diuturna schismatis illius tempora quantos Bernardus labores sustinuerit, quot itinera confecerit, ex ejus Vita et epistolis, ut jam diximus, intelligitur. Hujus rei causa ter in Italiam profectus est, ejusque tandem opera schisma compressum, mortuo Anacleto anno 1138 cui schismatici Victorem antipapam substituerunt «non tam pertinacia schismatis, quam ut opportunius per aliquam temporis moram papae Innocentio reconciliarentur. (Et re quidem ipsa Victor) ad virum sanctum (id est Bernardum) nocte se contulit, et ille eum, nudalum quidem usurpatis insignibus, ad domini 0725B Innocentii pedes adduxit» sicut testatur Ernaldus in Vita, lib. V, cap. 2, num. 137, apud nos. Atque hic funestissimi ac diuturni schismatis finis, quod curis ac laboribus indefessis sancti nostri herois Bernardi felicissime ac honorificentissime compressum fuit, res ab illo in hac causa gestas pluribus memorante Ernaldo, quem modo indicabam, a num. 129, cujusque narrationi lucem afferent ea, quae antea praemisi e Praefatione Mabillonii. Verum hisce nonnulla sigillatim attexere, praesenti nostro instituto accommodatum censeo.

173. Illud imprimis memorabile pariter ac Sancto admodum gloriosum, quia apparuit os suum et Spiritus sanctus implevit illud, uti testatur Ernaldus cap. 1, num. 85, ab eodem utique Spiritu electus, 0725C ut concilii Stampensis in gravissimo hoc negotio unus Bernardus Patrum omnium in illo congregatorum os et lingua foret. «Unus enim omnium ore locutus, ex eodem biographo, suscipiendum ab omnibus summum pontificem Innocentium nominavit: et ratum esse omnes pariter acclamarunt, et decantatis ex more laudibus Deo, obedientiam deinceps polliciti, electioni Innocentii omnes pariter subscripserunt.» Alia vero, quae vir sanctus in hac causa egit, cognoscimus ex ejus epistolis. Etenim in ea, quae est numero centesima vigesima quarta, hortatur Hildebertum Turonensium archiepiscopum, ut Innocentium agnoscat legitimum pontificem, et inter alia plura in ipsius favorem ita recenset juris 0725D illius praerogativas: «Funiculus triplex difficile rumpitur. Electio meliorum, approbatio plurium, et (quod his efficacius est) morum attestatio, Innocentium apud omnes commendant, summum confirmant pontificem.» Et in epistola 125 ad Gaufridum de Loratorio, de quo consule notam Mabillonii, operam ejus requirit in asserendo pontificatu Innocentii, quem «merito, ait, recipit Ecclesia; cujus et opinio clarior, et electio sanior inventa est, nimirum eligentium et numero vincens et merito.» Denique in epistola 127 ad episcopos Aquitaniae, causam eamdem egregie tuetur adversus Gerardum Engolismensem, schismatici partes agentem, cujus mores depingit, et subterfugia eludit.

174. Caeterum quae ad Guillelmum ejusdem Aquitaniae 0726A comitem, ad Anacleti partes a Girardo Engolismensi episcopo nefarie pertractum pertinent, Manricus quidem narrat ad annum 1130, cap. 4; sed nos ea uti et alia differimus in aliud tempus, quo agemus de ejus per S. Bernardum conversione ad meliorem vitam. Idem auctor ibidem cap. 5 refert, quidnam vir sanctus egerit in causa venerabilis Thomae, Sancti-Victoris Parisiis prioris, sacrilege trucidati; sed Pagius, in Critica Baroniana ad annum Christi 1135, num. 5, probat contra varios, quos ibidem allegat, caedem ejus pertinere ad annum 1133, quam temporis rationem ante ipsum etiam ostenderat Mabillonius in notis fusioribus ad epistolam 158 S. Bernardi. Citatus Annalium Cisterciensium conditor cap. 6, num. 8, S. Bernardum a 0726B Januensibus postulatum fuisse praesulem scribit (Vide Ernaldum lib. II Vitae, cap. 3) sed frustra; observans illi evenisse illud Guillelmi lib. I Vitae, cap. 14: «Cum dignus esset, ut cogeretur, nescio quo judicio Dei, et singularis reverentia sanctitatis jam olim apud omnes obtinuit, ne aliquando ad aliquid contra suam voluntatem cogatur.»

§ XVII. Iter Leodiense Innocentii PP. II cum S. Bernardo; qui jus Ecclesiae defendit contra Lotharium regem; excursio, ut fertur, in Artesiam; Guerrici ac multorum aliorum conversio; Innocentius PP. visit Claraevallenses; S. Bernardi in concilio Remensis auctoritas; infulae Catalaunenses ab eo recusatae.

175. Chronographus Cisterciensis, relatis ad annum Christi 1131, cap. 1, Innocentii PP. II cum S. Bernardo 0726C ad Leodienses itinere, et honorifica post eorum adventum susceptione, quam Lotharius rex vicario Christi exhibuit submissa admodum erga eumdem reverentia, sicut in antecessum § 16 jam diximus; his, inquam, relatis, idem chronographus factum ibidem exponit a num. 3, e quo conficitur, laudatum pontificem valde congrue et opportune sibi in ista profectione comitem adjunxisse virum nostrum sanctum. Nam Lotharius in demissa illa sui abjectione in gratiam Innocentii, in propriam, ut loquitur Manricus, «utilitatem cuncta convertere, et vel ex ipsa pietate quaestum, ex religione potentiam intentare, ne gratis Innocentio famularetur, investituras usurpatas olim Ecclesiae, sed a Callisto secundo, ut supra 0726D vidimus, vindicatas constanter, inter obsequia repetere ausus est, ratus pontificem tunc adhuc Roma exsulem, imo et profugum, eoque ejus ope indigentem adversus aemulum, nihil sibi petenti negaturum, cui vel tacenti solum et acceptanti omnia indulgenda forent ab Anacleto. Hic major Innocentii conflictus fuit, si concessisset, Ecclesiam pene prodentis, quippe ementis tiaram de Petri juribus, imo de vero Christi patrimonio, eoque jam indigni pontificatu, sed destituendi a Lothario si resiliret, atque ipsa illius regis desertione Ecclesiam diu divisam quassatamque, amplius atque hostilius divisuri. Tunc primum sensit, Bernardum nequaquam casu nec humano consilio illuc venisse, neque rebus pacatis adductum, ut frueretur; sed motibus sedandis, 0727A qui jam emergerent, ni reprimantur, violentius grassaturis.

176. «Caeterum qualiter haec omnia gesta sint, qualiterque imminentem tempestatem Bernardi Patris constantia compescuerit, quo major dictis fides et pondus insit, Bernardi alterius, quem nos cum Mabillonio Ernaldum rectius vocamus, Bonaevallis abbatis verbis praestabit.» In Vita ergo, lib. II, cap. 1, num. 87 editionis nostrae ita loquitur: «Soluto concilio, Remensi, Leodium dominus papa Romanorum regi occurrit. (Sed Innocentii iter Leodium ante concilium Remense accidisse, demonstratum est e praefatione Mabilloniana, proxime superiore paragrapho a nobis producta), et honorifice quidem susceptus est, sed velociter obnubilata est illa serenitas. Siquidem 0727B importune idem rex institit, tempus habere se reputans opportunum, episcoporum sibi restitui investituras, quas ab ejus praedecessore imperatore Henrico per maximos quidem labores et multa pericula Romana Ecclesia vindicarat. Ad quod verbum expavere et expalluere Romani, gravius sese apud Leodium arbitrati periculum offendisse, quam declinaverint Romae. Nec consilium suppetebat: donec murum se opposuit abbas sanctus. Audacter enim resistens regi, verbum malignum mira libertate redarguit, mira auctoritate compescuit.» Sic ibi biographus ille omni fide dignissimus. Huc etiam respexit ipsemet sanctus Pater in epistola sua 150, quae dirigitur ad Innocentium PP.; ubi illum laudans ex variis recte factis, ejusque zelum excitans adversus 0727C ambitionem Philippi, qui modis illegitimis sedem Turonensem invadere tentabat, haec ei in memoriam revocat: «Sed nec Leodii cervicibus imminens mucro barbaricus compulit acquiescere importunis improbisque postulationibus iracundi atque irascentis regis.»

177. Hinc conficitur primo, praesens factum Lotharii regis non satis vere ac graphice narrari ab Ottone Frisingensi episcopo in Chronico, quod anno Christi 1585 Francofurti excusum est, lib. VII, cap. 18, pag. 149, quando de illo sic ibi scribitur: Nil cunctatus, exposito tamen prius modeste, in quantum regnum amore ecclesiarum attenuatum, investituram eorum quanto sibi dispendio remiserit, auxilium 0727D Romanae Ecclesiae promittit. Conficitur secundo, quam longissime aberrasse a vero, et redargui, ut Baronius loquitur ad annum Christi 1131, mendacissimum Petrum diaconum Cassinensem, dum in gratiam ejusdem Lotharii, cui postea (ut suo loco dicturi sumus) inhaesit, adversus tam apertissimam veritatem de investituris, affirmat eas ab Innocentio papa in eo conventu Leodiensi Lothario fuisse concessas, sic dicens Chron. Cassin. lib. IV, cap. 99. «Innocentius igitur Germaniam ingressus, a Lothario rege juxta Leodium excipitur, virgam ei et annulum antiquo ex more confirmans.» Chronicon Cassinense inter Rerum Italicarum scriptores ab aliquot jam annis typis Mediolanensibus editus, tom. IV recusum est ac notis illustratum; in quo in 0728A notis ad libri quarti, caput 97, pag. 555, terminum mendacii, a Baronio adhibitum, mitigare quidem conatur notarum istarum scriptor; sed ex eo apertissima Petri falsitas purgari non potest. Porro investitura est traditio, missio in possessionem, ex verbo vestire, mittere in possessionem, suo loco, inquit Cangius, in Glossario ad scriptores mediae et infimae latinitatis tomo III, col. 1520 novissimae editionis; ubi deinde plurima subjungit eruditus auctor de variis modis seu formis vel symbolis, quibus traditiones istae fiebant, atque exemplis confirmat, quae legi apud ipsum possunt. Rebus autem tunc temporis in urbe Leodiensi peractis accensenda est coronatio regis Lotharii, Bernardo praesente, per Innocentium PP. ibidem facta; sicut Annales 0728B Cistercienses ad annum 1131, cap. 1, num. 5, pluribus memorant, et sic pergunt num. 6:

178. «Dum Innocentius Leodii commoratur, Bernardus Pater Atrebatum, Gallo-Belgicae provinciae urbem in Artesia, adiit, miraculosum atque recens e coelo delapsum cereum, Deipara afferente, visitaturus, prout ibidem asseritur e Ferreolo Locrio, qui in Chronico Belgico ad annum 1130 his verbis excursionem illam describit: S. Bernardus, quum aliorum, tum sacri cerei, recens e superis per Virginem Deiparam allati, videndi et honorandi causa venit Atrebatum. Quo quidem viso et suis laudibus ornato, tanta mellifluus doctor spiritus dulcedine repletus est, ut ad perpetuam memoriam in vetere coenobii Vedastini coemeterio, et regione Curiae Comitis, 0728C ut vocant, crucem erigi curaverit. Quippe illic recte locus, in quo stans Bernardus compos fuit votorum: juxtim nimirum sacrum pignus reconditorum suum tum obtinebat, vico cui a Picis nomen. Duravit id monumenti (crucem intelligo) in annum 1647; quo tempore, quia in ruinam desinebat, Vedastinis ascetis instaurare visum est, et augustiore, hodie aliud cernimus, donare forma.» Ita Locrius ex monum. D. Pronier, majoris in S. Vedasti prioris. Vellem equidem, quae de sancti abbatis nostri ad prodigiosum illum cereum itinere narrata sunt, ex aliis videre documentis stabilita.

179. Cerei vero istius historiam praedictus Locrius praemiserat ad annum 1105, haec de illo scribens: 0728D «Atrebati in cathedrali templo cereus ille, per orbem Belgicum memoratissimus, duobus histrionibus seu citharoedis (joculatores Iperius vocat) Iterio Paulinati, et Normanno Brabantino ab ipsa Deipara coelitus affertur, ardenti igni (de quo ad annum 1092, et alibi diximus) exstinguendo promptissimum et singulare remedium. Ex quo quidem cereo nihil hactenus imminuto (Florebat Locrius ineunte saeculo XVII, et anno Christi 1614, XI Kal. Septembris obiit, e Bibliotheca Belgica Valerii Andreae): quin, licet saepe ardeat, mirifice aucto, multi alii cerei conflati fuerunt; velut Brugensis, Falcobergensis, Bononiensis, Nigellanus, Arkensis, Blendecanus, etc. Agunt de praedicto cereo Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad diem VI Februarii, Meyerus in Annalibus 0729A rerum Flandricarum lib. IV ad annum 1095, Malbrancus de Morinis lib. IX, cap. 15. «Porro cereus iste Atrebatensis, uti addit Locrius, nobilissima pyramide medium fori minoris occupante (erecta fuit anno 1215) reclusus, pompa admodum solemni ad cathedralem ecclesiam annue defertur, ac redditis ibi votis, cereisque duobus pondere quadraginta librarum oblatis, in oppidum refertur ad proprium sacellum Dominica die infra Octavam solemnitatis Corporis Dominici.» At nos ab hac digressione denuo in viam redeamus.

180. «Crediderim, ait Manricus ad annum 1131, cap. 1, num. 8, hoc eodem anno factum, ut Guerricus, magnum futurum incrementum totius Ordinis, qui dudum ex magistro scholae Tornacensis 0729B in canonicum majoris ecclesiae, sanctitatis et doctrinae fragrantia promotus fuerat, relictis omnibus, Bernardum sequeretur, per ipsum erudiendus in Claravalle. Quin insignem illam conversionem usque ad triginta juvenum litteratorum, divitum, nobilium, inter quos etiam Gaufredus de Perona, et Robertus de Brugis, uterque magnus, quam Leodiensem capturam auctores appellant, ultra hunc annum nequaquam differendam, argumento est, quod Robertus de Brugis, ex eis unus, non multo post Dunensi coenobio praefectus legitur, saltem nulla interjecta, quam sciamus, alia Bernardi in Leodium profectione. Eam conversionem quia et numero copiosior, et qualitate clarior. Godefridi Claraevallensis verbis primum, qui non multo post Bernardo 0729C Patri adhaesit, atque ab ejus et conversorum ipsorum ore cuncta perdidicit . . . declarabo: «Inter caeteros, ait in Vita, lib. IV, cap. 2, num. 204, quos de vana conversatione hujus saeculi per ministerium servi sui Christus eripuit, de partibus Flandriae multi aliquando nobiles, multi sapientes et litterati viri ipsius magisterio sacram professi sunt, servitutem. Quorum primus videbatur Gaufredus ille de Perona, qui postmodum in Claravalle prioris officio functus est, et defunctus in eo.» anno circiter Christi 1146, ex Manrico ad istum annum cap. 11, num. 9. Idem auctor ad annum, de quo agimus, 1131, cap. 2 historiam conversionis istorum tanquam singularem ac variis etiam rerum adjunctis 0729D vestitam resumit et seorsim tractat. Verum quandoquidem adeo vasta nobis superest in tot tantisque Bernardi undequaque maximi rebus percensendis materies; adeat lector Manricum mox citatum, Bernardi epistolam 109, Gaufrido et sociis ejus inscriptam ac biographum Gaufridum lib. IV Vitae sancti nostri, cap. 2.

181. Rationem vero temporis declarare conatur idem Manricus ibidem num. 5, eorum conversionem innectens anno Christi 1131. Sed Mabillonius in notis brevibus ad istam epistolam, «De his, inquit, intelligendus est Hermannus monachus Tornacensis in Spicilegii Acheriani tomo XII, pag. 479, ubi de S. Bernardo, quem «tam ex Ecclesia sanctae Mariae Tornacensis, quam ex ipsa dioecesi clerici 0730A (videlicet) multi famosi Domnum Bernardum abbatem Claraevallensem conversionis gratia secuti sunt.» Hoc factum refert Hermannus pag. 476 post annum 24 pontificatus Simonis Noviomensis, qui sedere coepit anno 1122. Non ergo haec epistola, ut Manriquez censet, ad annum 1131 (atque adeo nec Gaufridi et sociorum conversio) referri potest. «Deinde Bernardus dicit in ista epistola, Devotus suppono humeros, etsi jam fessos, sarcinae huic.» Unde conficit Mabillonius, «Bernardum jam senectae proximum tunc fuisse.»

182. Sed Manricus ad annum 1131, cap. 2, num. 5 citato objiciens sibi eos, qui propter Bernardi senectutem censent, «Gaufridi conversionem post annos quindecim, aut plures contigisse, Sancto 0730B nimirum praedicante crucem Leodii sub Conrado et Eugenio, hoc pontifice, illo imperatore . . . , respondet, hoc mihi, inquiens, probabile apparet, si non obstaret simultanea cum Gaufridi conversione Roberti Bruxellensis (imo Brugensis) memorata conversio, quam non potuisse contingere illo anno, compertum est. Quippe Robertus ante annos octo, Christi nimirum 1138 Dunensi monasterio praefectus, in quo omnes conveniunt, atque eo directus a sancto Patre . . . nequaquam potuit non antea novitius esse, non professionem emisisse, ac monachum egisse per tempus aliquot. Quod de humeris fessis objicitur, ad probandam tunc sancti senectutem, non urget, praecique in homine, defectu viriuri fragili, gravitate morborum pene inutili, et 0730C de quo medici longe ante judicassent, vix posse conservari sine miraculo;» quique adeo, secundum Manricum, potuerit ita loqui, etiamsi nondum esset senex. Quod autem asserebat idem auctor, Robertum Brugensem simul cum Gaufrido de Perona conversum fuisse, probarat cap. 2, num. 3 ex sepulcris Claraevallis, in quibus scriptum, ait, legimus. Quod cum illustri viro Gaufrido de Perona thesaurario ecclesiae Sancti-Quintini, in hac Claravalle habitum suscepit. Non video quidem, nodum hunc chronologicum facile extricari posse, si superius a Manrico et a Mabillonio dicta conversio cadat in easdem personas, et in idem tempus; aliud est, si duplex fuerit, temporeque ac personis 0730D diversa. Certe in textu, quem citabat Mabillonius, nullius conversi nomen exprimitur: sed tricarum plus quam satis.

183. Historicus Cisterciensis ad annum 1131 cap. 3, agit de Innocentio PP., qui Leodio redux primo Cluniacum, mox Claramvallem visitarit: de hospitio illic pontifici exhibito (Rem describit Ernaldus lib. II, Vitae S. Bernardi, cap. 1) de monachis ibidem a cacodaemone turbatis, sed a Bernardo pacatis, ex Ernaldo citato: item de concilio Remensi, ac ratione temporis. (Vide a nobis praemissa, § 16.) Quod autem vir sanctus eidem concilio interfuerit, narrat Manricus cap. 4. «Interim, ait ibi num. 3, Innocentius perlustrans Franciam, condictae synodi diem praestolabatur; comitante Bernardo, 0731A an sine ipso, minus expressum. Certe quo tempore concilium agebatur, pondus cunctarum rerum penes ipsum fuit,» teste Ernaldo, lib. II Vitae, cap. 1, num. 87; qui ista memoriae prodidit de Innocentio: «Perlustrata igitur Francia, Remis convocavit concilium, in quo multis ad honorem Dei dispositis, regem Ludovicum, vivente patre (Ludovico Crasso) pro Philippo fratre coronavit in regem. In omnibus his dominus papa abbatem a se separari non patiebatur, sed cum cardinalibus rebus publicis assidebat. Sed et privatim quotquot habebant negotia, virum Dei secretius consulebant. Ipse vero audita referebat ad curiam, et oppressis patrocinia exhibebat.» Itaque sanctus doctor Remensi concilio non solum interfuit, sed egregiis 0731B etiam auctoritatis splendoribus inter Patres ibidem congregatos fulsit. Sed an ibidem duos sermones recitavit?

184. Uterque habetur apud Mabillonium inter opera supposititia S. Bernardi volumine II, col. 735 et sequentibus. Et primo quidem, qui inscribitur ad clerum in concilio Remensi congregatum, sequens inuritur censura: «Non est Bernardi, cui superbum et insolens videretur, episcopos universosques praelatos fratres appellare, quanto minus diabolos, uti hic fit num. 3. Cujuscunque sit, ex Bernardi centonibus totus constat, coram papa, ejusque jussu habitus, ex num. 1,» Secundo autem ad pastores in synodo congregatos praemittuntur ista: Cujuscunque sit, nec inelegans est, nec lectu 0731C indignus. Manricus cap. 4, num. 7, ita de iis statuit: «Crediderim orationes Bernardi in eo concilio, cum aliis ejus opusculis amissas, atque hac, quae circumferuntur sub ejus nomine, ab inferioris eloquentiae auctore conditas, habitasque in concilio minus gravi.»

185. Ad splendorem, qui hoc anno abbati nostro aestimatissimo delatus est, addi potest primo electio ejus, ut cathedrae Catalaunensi episcopus praeesset, ex Chronico Alberici monachi Trium-Fontium, quod vulgavit Leibnitius accessionum historicarum tomo II, ubi pag. 269 res haec ita refertur ad annum 1131: «Cum beatus Bernardus in episcopum Catalaunensem fuisset electus, recusavit, et per ipsum Gaufridus abbas sancti Medardi Suessionensis fit 0731D episcopus Catalaunensis.» Addi potest secundo duplex miraculum, quorum altero mulierem diu claudam erexit et sanavit; altero reddidit saluti puerum sine intermissione plorantem. Primum perhibet Gaufridus monachus Claraevallensis in Vita, lib. IV, cap. 4, num. 232; secundum vero Guillelmus abbas in Vita, lib. I, cap. 6, num. 59. Utrumque accidit in monasterio Cariloci, vulgo Charlieu, in dioecesi Bisuntina, anno 1131 fundato; quod inter alias Manricus cap. 8, memorat Bernardi filias, de quibus ibidem meminit. De eo etiam Sammarthani in Gallia Christiana tomo IV, pag. 225, S. Bernardus nominat illud in epistola 197, ad Petrum 0732A Bisuntinum decanum, et in epistola 198 ad Innocentium papam.

§ XVIII. Plurimi a sancto Patre conversi; Januenses pacati; scripta deinde ad illos epistola; gratus eorum animus erga Sanctum; annus, quo Romam advenit; gesta pro re monastica, imperio ac sacerdotio.

186. Anno 1132, insigne sancti Patris vaticinium gitur in Annalibus Cisterciensibus cap. 1, num. 7, his verbis: «Pater sanctus . . . tirones, quos adduxerat ex Belgio, pluresque ad eum confluentes ex toto orbe (nam usque ad centum novitios exercuisse, idque non semel, antiquae memoriae produnt) verbis pariter et exemplis confirmabat. «Ex quibus cum Godefridus de Perona primo tempore tirocinii 0732B sui pro patre suo viro nobili et potenti, quem in saeculo reliquerat, filiali pietate sollicitus Patrem sanctum pro ejus conversione rogare Dominum affectuosius exorabat; cui vir Dei: Ne timeas, inquit, ego illum probatum monachum manibus meis in hac Claravalle sepeliam. Utrumque secutum est,» prout narrat Gaufridus lib. IV Vitae, cap. 2, cujus verba produxi, ubi etiam rei eventum refert. Quam impense ac feliciter vir magnus steterit pro pontificatu Innocentii II in Gallia ac Italio propugnando, patet ex praemissis § 16. Verum dicamus hoc loco nonnulla magis sigillatim de rebus praeclare ab ipso gestis in Italia, eum cum laudato Innocentio illuc proficiscentem comitaturi.

187. Ernaldus in Vita lib. II, cap. 2, de Innocentii 0732C e Gallia discessu ita scribit: «Longas in Gallia facere moras dominus papa non potuit, sed, sicut cum Lothario rege condixerat, Romam ei occurrit.» Iter illud in Italiam accidit eodem anno 1132; quod pluribus describitur apud Pagium in critica Baroniana ad dictum annum, num. 1, et sequentibus; ubi etiam invenies, eos inter se egisse, antequam Romam pervenissent, habito in Longobardia colloquio. Manricus cap. 1, num. 8, ejusdem anni, «Salutato, ait, Lothario post colloquia, Innocentius Bernardum Januam mittit, ipse Pisas progreditur, pacem si posset, inter utramque urbem reformaturus, quae diu turbida, praeter continuas caedes stragesque, non parum officiebat rebus pontificis.» 0732D Negotium porro gravissimi momenti e voto utriusque successit: cujus eventum ita commemorat idem Annalista cap. 6, num. 1: «Longa dissidia turbabant utramque gentem, Januenses nimirum Pisanosque, et dum vel levium ab utrisque offensionum vindicta quaeritur, majores obortae, primo in querelas et jurgia, mox in odia, demum in publica bella transiere . . . Et Januenses prosperiori tunc fortuna ac majori potentia, eoque tardiores ad pacem sperabantur. Cum, ecce, missus Bernardus ab Innocentio feroces animos in momento compescuit, in instanti sedavit, quaecunque jubeat prompte exsecuturos. Nulla ibi cunctatio, nulla mora. Venit, vidit, vicit, et solo aspectu debellavit quaecunque 0733A voluit. Delatum Innocentio papae est, atque Pisanis pactis interventuris. Quo minus pax ibidem firmaretur, Januensibus Bernardo obtemperantibus, et submittentibus seipsos ejus arbitrio, alterius tantum partis absentia fuit. Hinc factum est, ut qui legatus pro negotio pacis vene at, vix de pace tractaret, impetrata pene ante, quam proposita. Sed breve tempus, quo illic moram fecit, praedicationi verbi potius dedit, eo ferventius animarum salutem evangelizans, quo avidius a cunctis audiebatur, quo fructuosius.

188. «Jam qua veneratione susceptus sit, quo in honore, cultum prae se ferente, vel vivus habitus, non aliunde convenientius hauriamus, quam ab ejusdem sancti, post annum licet, ad eos scripta 0733B epistola gratulatoria quidem, et confirmatoria in incepto, sed et historica;» quae est inter Bernardinas ordine centesima vigesima nona. Inde autem excerpo sequentia, quibus confirmentur et jam mox dicta, et inferius dicenda: «Quod adventus noster ad vos anno praeterito non fuerit otiosus, Ecclesia paulo post in sua necessitate probavit, a qua missi et fueramus. Honorifice nos et suscepistis, et tenuistis exiguum quod apud vos fuimus . . . Profecto ut non immemores, sic non ingrati sumus: vicem rependat, qui potest, et qui in causa fuit, Deus. Nos enim unde illum recompensemus venerationis cultum, sed obsequium, sed affectum, plenum amoris et gratiae! Non quod nostro delectemur favore; sed vestrae devotioni collaetamur. O mihi dies illos 0733C festivos, sed paucos! In aeternum non obliviscar tui, plebs devota, honorabilis gens, civitas illustris. Vespere, et mane, et meridie, more utique Prophetae, narrabam et annuntiabam, et erat tanta audiendi aviditas, quanta audientium charitas. Portabamus verbum pacis: cumque invenissemus filios pacis, requievit super eos pax nostra . . . Mira celeritas, quia magna necessitas. Nec tarditatem passus sum, nec difficultatem, una pene die et serens et metens, et reportans cum exsultatione manipulos pacis. Haec quippe messis, quam messui. Exulibus, captivis, compeditis et incarceratis evadendi atque repatriandi laetam reportavimus spem, metum hostibus, confusionem schismaticis, gloriam 0733D Ecclesiae, orbi laetitiam, etc.»

189. «Id vero In aeternum non obliviscar tui, experti revera sunt Genuenses anno 1625 Bernardo in auxilium vocato in bello contra Carolum Emmanuelem Sabaudiae ducem,» ex notis brevioribus apud Mabillonium col. 139. Factum pluribus exponit Manricus cap. 6, supra designato, num. 6: Januenses, inquit, ea verba Patris sancti: In aeternum non obliviscar tui, plebs fidelis, adeo sibi firmasse consueverunt, imo et experti sunt, ut etiam post quingentos fere annos, Christi nimirum millesimo sexcentesimo vigesimo quinto, vix septem elapsis ab eo, quo haec scribimus, cum excellentissimum principem Carolum Emmanuelem Sabaudiae ducem . . . ditionis suae oppida vastare, et sibi imminere 0734A vix quinto ab urbe lapide conspicerent, omni humano auxilio desperato fidem sanctissimi Patris interpellaverint, concepto voto post alia in hunc tenorem: Post haec inter Divos Reipublicae nostrae tutelares, divum Bernardum, qui dum in humanis agebat, nostri in aeternum non obliturum se, suis litteris spopondit, ascribere et connumerare promittimus, et vovemus diem ejus festum celebrare, et a populis nostris et a clero, accedente illustrissimi archiepiscopi, et reverendissimorum episcoporum consensu, celebrari curare: in hac ecclesia majori, vel in alia arbitrio nostro, capellam eidem dicatam construere: eadem die divi Bernardi quotannis in perpetuum solemnem processionem fieri, et sacrum solemne ad ejus altare, nobis pie assistentibus, celebrari 0734B facere: et demum manu ducis inter dicti sacri solemnia singulis annis in perpetuum, et pro hoc anno duodecim puellis, ut vocant, dotes, scilicet libras centum unicuique earum persolvere. In cujus rei testimonium has ab infrascripto nostro secretario publice lectas recipi et subscribi, et signo nostro muniri jubemus, datas in ecclesia cathedrali, die Dominica vigesima quinta Aprilis anni millesimi sexcentesimi vigesimi quinti.»

190. Haec Januenses, instante ruina suae Reipublicae. At quam ex voto id votum eis successerit, non multo post eventus demonstravit. Nam Pater sanctus, dilato solum auxilio, quoadusque ipsius esse comprobaretur, in ipsa solemnitatis suae vigilia, Hispana classe auxiliari propitius adfuit, hostiles 0734C copias ocius fugaturus. Nec quisquam in populosa urbe fuit, qui non Bernardi cognosceret tutelam, praesentem sanctum, cui beneficium acceptum reddendum foret. Haec obiter epistolae occasione, suis temporibus latius commemoranda. Quin et addiderim hujus beneficii memoriam recentem adhuc, non tantum Genuae, sed ubique etiam terrarum Januensibus festivam atque devotam. Certe in Hispania in curia regis Catholici ob negotia frequentes anniversariam sancti festivitatem devoti celebrant simul, et liberales in ipso coenobii sui templo per annos singulos. Cujus non etiam oculares testes fuimus, dum pro alma Salmanticensi academia ad potentissimum Hispaniarum regem legatum ageremus 0734D anno praeterito. Sed de his satis.

191. Nos iterum in vitam chronologicam, unde cum Manrico tantisper digressi sumus, reducamus gesta sancti Bernardi. Ab eodem itaque historico ad annum 1132, cap. 7, num. 10, tractatur de Brunone ad cathedram Coloniensem designato, ac sanctum Patrem consulente, an acceptaret ejusdem regimen; et subditur Bernardi ad illum responsoria, quae est ordine inter epistolas octava. Cap. 8, num. 8 datur sancti epistola 96, quae dirigitur ad Richardum Fontanensem (dioecesis Eboracensis, vulgo York in Anglia) abbatem, et socios ejus, qui de alio ordine ad Cisterciensem transierant, in qua ab eo laudantur ob renovationem religiosae disciplinae. In capite allegato, num. 9, sequitur epistola 95 0735A ad Turstinum archiepiscopum Eboracensem, cujus charitatem et beneficentiam erga religiosos laudat. Cap. 9, num. 3, occurrit sancti responsoria epistola 94, ad abbatem cujusdam monasterii Eboracensis, unde exierat prior cum aliquantis fratribus. Ultimo denique loco ibidem num. 4, sequitur ejus ad Henricum regem Anglorum epistola, qua monachis a se missis ad construendum monasterium, regis favorem postulat. Epistolas porro sic inscriptas habet Mabillonii editio. Quem vero in eisdem scopum sibi praefixerit vir sanctus, tot quidem occupatus negotiis, sed indefessus pro bono Ecclesiae, ut supra vidimus, ac religiosae suae familiae propagatione patronus, uti dicebamus modo, intelliges ex notis brevioribus apud Mabillonium in epistolam 0735B 94. Nam occasione inscriptionis ad abbatem cujusdam monasterii Eboracensis, quam paulo ante retulimus, abbatem illum, uti et monasterium nominat, et alia: «Gaufridum scilicet, abbatem monasterii S. Mariae in dioecesi Eboracensi ordinis S. Benedicti, quo ex loco monachi duodecim cum priore egressi, cum ad Cistercienses convolare eis non liceret, confugium fecerunt ad Turstinum archiepiscopum Eboracensem, quem ob praesidium eis impensum laudat Bernardus epistola sequente. Confer notas uberiores, et epistolam 313 ad eumdem Gaufridum. Et in epistolam 95 haec observat: Quid Turstinus praestiterit in defensionem praedictorum monachorum, qui studio majoris perfectionis ad eum confugerant, docet ipsius epistola ex 0735C Monastico Anglicano referenda post Bernardinas.»

192. Annus Christi 1133, in quem incidit Innocentii PP. II ac Lotharii regis adventus ad urbem Romanam, candido calculo notari dignissimus est propter varia facta, quae sanctus abbas noster per ejusdem decursum reliquit memoriae posterorum consignanda. Ad hunc itaque annum cap. 1, num. 2, Manricus ita memorat: «Cum ante Urbis ingressum starent omnes, nec Innocentio suppeterent subsidia, queis tantum posset eamdem intrandi negotium pertractari; ut nullis non periculis, nullis non necessitatibus unus Bernardus per omnia subveniret, talem ad regem Angliae Henricum, quem ipse ad Innocentii partes traxerat, ab ipso urbis 0735D ingressu scripsit epistolam, brevem quidem, sed vividam, sed acrem, atque eo efficaciorem, quo breviorem. «Habetur ea inter alias sancti epistolas ordine centesima trigesima octava, qua a dicto rege suppetias petit pro Innocentio papa. Sic habet: «Velle vos instruere, de his praesertim, quae spectant ad honestatem, aut insipientis est, aut vos penitus ignorantis. Ea propter rem simpliciter intimare sufficit, et hoc paucis . . . In ingressu urbis sumus, salus est in januis, justitia nobiscum est: sed Romanis militibus cibus iste non sapit. Itaque justitia placamus Deum, militia terremus hostes; solis necessariis necessaria non habemus. Quid opus sit facto, ut opus vestrum compleatur, quod de domini papae Innocentii magnifica et honorifica 0736A illa susceptione fecistis, vos melius nostis,» agnoscendo scilicet Innocentium in conventu Carnotensi, ex notis fusioribus ad istam epistolam, et ex Vita, lib. II, cap. 1.

193. Cardinalis Baronius, uti observat Manricus, num. 4, anno sequenti suppone videtur. Bernardum Patrem non adiisse hoc anno Romam cum Innocentio, imo neque in Italiam transmeasse, in quam triplicem tantum adventum ejus agnoscit, duplicem eo anno, nempe 1134, tertium post duos. Atque en ejus verba ad annum 1134, num. 14: «Porro ter contigit eumdem sanctum Bernardum venire in Italiam ad Innocentium papam, primo hoc anno, cum Pisas ad concilium venit; secundo, paulo post eodem anno, ut testatur ejus Vitae auctor his verbis: 0736B Cum secundo per Mediolanum eodem anno Pater sanctus transiret, etc. Tertius vero fuit adventus, quando Lotharius imperator se contulit in Italiam cum exercitu, et finis est impositus schismati obitu Petri Leonis.» Verba auctoris Vitae, quae designabat Baronius, extant apud nos lib. II, cap. 3, num. 188. Eminentissimus autem Annalium ecclesiasticorum conditor ita refutatur a Manrico, num. 5: «Caeterum quidquid sit de illis adventibus, de quibus nos, ait, agemus suis temporibus; hoc etiam anno venisse cum Innocentio, nuper adducta epistola testatur, locuples testis: In ingressu, inquit, Urbis sumus. Quin et legatio per ipsum ad Januenses, de qua superius, manifestat id ipsum, atque item altera ad Conradum Suevae ducem, quam mox adducam.» 0736C Adde, quod ex exordio Cisterciensi compertum est, per tres annos exsulasse sanctum a suis filiis, dum in Italia pro schismate sedando commoraretur, quos tamen nisi ab anno 1132 usque ad 1135 pensaverimus, vix aut ne vix (quidem) valeamus designare.

194. Quippe a 1135, quo constat eum in Galliis demoratum, usque ad 1137, quo iterum e Romana curia reversus legitur, non tres, sed duo tantum designabimus. Exordii magni verba accipiat lector, quae apud Tissierium distinctione II, cap. 11, sic habent: Venerabilis Pater Bernardus, cum aliquando per annos tres moratus fuisset in urbe Romana, atque in partibus Italicis pro sedando schismate Petri Leonis, etc. Subdit Manricus: «Atque 0736D haec una illi causa fuit, tam longo tempore filios deserendi. Ergo Bernardus assistens Innocentio hoc ipso anno, quod non potest in dubium revocari, ad Anacletum missus credendus est simul cum sancto archiepiscopo Norberto, ipsum, si possent, Ecclesiae reddituri.» De tribus vero sancti Bernardi profectionibus in Italiam distinguendis tractat etiam Pagius in Critica Baroniana ad annum 1134, num. 10, ubi Manricum laudat, quod triplicem ejus profectionem Italicam recte distinxerit, et hanc ad objectionem ita respondet: «Nec refert, quod in Lotharii imperatoris epistola, anno praecedenti a nobis recitata, nomen Bernardi non memoretur; licet aliqui episcopi et abbates in eadem nominentur; 0737A nam in curia imperatorum et regum, episcopi et abbates praesentes non subscribebant omnes diplomatis, ideoque nec omnes in iis nominabantur.»

195. Quod conjectabat nuperrime Manricus de sancto ad Anacletum misso una cum sancto Norberto, nullum viri sancti, si ambo missi fuerint, itineris ea gratia suscepti fructum retulere, nam inflexibilem, ait num. 6, invenere sanctorum verba, neque ullis convenientiis emolliendum, nullis rationibus, secundum id quod Ernaldus, lib. II, cap. 2, Vitae S. Bernardi scribit: «Vitavit etiam obstinatissime imperatoris colloquium, nec minis nec blandimentis flexus est, nec de statu suo consilium cujuslibet personae admisit.» Ingressus vero 0737B Lotharii regis in urbem, ejusque ibidem coronatio imperatoria, hic pro insertis habeantur: de quibus tamen ista recito ex Chronico Ottonis Frisingensis, lib. VII, cap. 18: «Rex autem plus mente quam milite confidentiam gerens, ad urbem usque progreditur; ibique qualibus potuit, cum paucis strenue peractis, in ecclesia sancti Salvatoris, quae Constantiniana dicitur, a summo pontifice Innocentio coronatus, imperatoris et augusti adeptus est nomen. Nempe ecclesiam beati Petri, ubi mos coronari erat imperatoribus, Petrus (Leonis) eo tempore occupaverat.» Sed promovendo rerum suarum successui minus confidens, atque adeo cunctando melius se eisdem prospecturum sperans, 0737C viribus utique inferior, sed locis tutior, «non ponens Deum adjutorem suum, sed confoederatorum stipatus malitia, in editioribus et tutioribus turribus manens, Lotharii ludificavit virtutem, et interdicens suis congressibus publicis, nec sibi securitatis suae fecit periculum, nec causam conflictus hostibus dedit: sed tamen liberum eorum discursum machinis superioribus et obstaculis variis impedivit,» teste Ernaldo superius allegato.

196. Sed Lothario Roma profecto erexit cornua; ut Innocentio etiam visum fuerit, magis e re sua fore, si et ipse deinde Pisas rediret. Audiatur Ernaldus ibidem sic loquens: «Relicto igitur Romae Innocentio, alias imperator digreditur. Petrus vero post ejus discessum crebros movens per urbem 0737D excursus, fidelium caedibus inhiabat. Intelligens ergo Innocentius Romae sibi infructuosam eo tempore moram, ne praesentia sua illius bestiae rabiem efferaret, rursus Pisas revertitur: ibique aggregatis totius occidentis episcopis, aliisque religiosis viris, magnae gloriae synodus celebratur;» de qua nobis erit sermo ad annum 1134, quo habita est. Interea temporis nonulla hisce superaddenda occurrunt; de quibus Annales Cistercienses, cap. 2.

197. «Innocentius, inquiunt, Pisis commoratus Bernardum Patrem ad Germaniam legat, Conrado duci post longum tandem schisma, de quo superius (quippe octo annorum) cum novo imperatore reconciliando, aequis utrinque pactis conditionibus, queis orbitas Lotharii locum dabat. Interim vero 0738A Rogerius Siciliae quondam dux, tunc pseudorex creatus ab Anacleto, comperta sancti Patris profectione, atque ex ea occasionem nactus, ut rebatur, Pisanorum constantiae demolliendae, legatis eos et litteris aggreditur, multa pollicitus, si Innocentium deserant, si ad Anacletum transeant; plura, si in fide persistant, comminatus: utraque acriter et impense pro more principum. Nullis cessere precibus Pisani, nullis terroribus, docti perseverantiam a sancto Patre, atque Innocentio ex animo adhaerentes. Quod Bernardo in itinere nuntiatum, aeterna laude dignum censuit, tali ad eos epistola conscripta;» quae legi potest, estque inter alias Bernardinas ordine centesima trigesima. Has litteras Baronius ad annum 1133, num. 10, perpetua memoria 0738B dignas vocat. Jam vero quae ab eodem Bernardo, sicut scribit Manricus ad annum 1133, cap. 2, num. 3, in eodem itinere gesta perhibentur, ex illius temporis auctoribus, paucis, pro more, quia hunc annum concernunt, prosequamur.

198. Et primo quidem convertisse multos, ipsius militaturos auspiciis in Claravalle, ex quibus vacuae fundatorum sedes resarcirentur, testis est abbas sancti Theodorici, qui inter capturas (sic ipse eas appellat) a beato viro factas, celebrem Moguntinam recenset, lib. I, cap. 13 Vitae; in nostra autem divisione, lib. I, cap. 7, num. 68. Sed in hac Moguntina captura hominum, Mascelini prae aliis conversionem fecere celebrem, uti pergit Manricus num. 4, resistentia ejus, et Bernardi prophetia: 0738C quippe nolenti dixit convertendum, et reluctantem demum ad Deum traxit. Adisis Gaufridum monachum Claramvallensem, lib. IV Vitae, cap. 2, num. 201, ubi factum hoc pluribus narratur. Crediderim, inquit Manricus, num. 5, in hoc etiam itinere ducissam Lotharingiae ab eo conversam, insignem feminam, nec minus in statu peccatricis singularem, quam poenitentis. Rem gestam habes apud Guillelmum biographum, lib. I, cap. 7. Caeterum, uti subdit Manricus, num. 8, quod ad Lotharingiae ducissam attinet, constat ex tempore, eamdem fuisse Alcidem [imo Atheleidem, vel Adelaidem], imperatoris Lotharii sororem, Simonis conjugem, quae illi Matthaeum genuit, in Lotharingiae 0738D ducatu successurum. Qualiter autem eadem ducissa in sanctitate et justitia perseverans, viro Dei in deliciis habita fuerit, quem et ergastulo corporis solutum, coelos conscendentem videre meruit, eoque magis in bona confirmari, filia patrem, discipula magistrum per labores ad gloriam secutura. Manricus, inter illa quae fecit noster sanctus in dicto itinere, num. 9, haec narrat:

199. «Cum idem sanctus Romae, ut dicebamus, Norbertum Patrem denuo convenisset novis eidem charitatis conjunctus vinculis, nova amoris indicia superaddidit. Hinc factum est, ut in eodem hoc itinere, cum Cameracum parumper divertisset, recens natos Valcellenses visitaturus, nobilissimam locupletemque abbatiam Tongerleensem a Burchardo 0739A Cameracensium antistite impetrandam curaverit, et liberam tradendam Praemonstratensibus. Quod ad ipsius praecipue instantiam factum, testis idoneus (instrumentum donationis) confirmat, quem Aubertus Miraeus producit.» Habetur illud instrumentum in ejusdem Chronico Cisterciensi, quod coloniae Agrippinae vulgatum est anno 1614, p. 90 et sequentibus. En tibi hoc fragmentum, quod inde huc transcripsisse sufficiat in rem nostram: «Ego itaque Burchardus, Cameracensium episcopus, petitionem religiosorum virorum, Waltmanni videlicet Antverpiensium abbatis, et Bernardi Claravallensis, approbandam aestimavi, supplicantium, ut ecclesiam de Tongerlo libertate donarem, quatenus in ea fratres Praemonstratensis ordinis, sub 0739B regula beati Augustini degentes, libere et quiete Deo famulati valeant. Quam petitionem bonam judicans, ideoque benigne exaudiens, praedictam ecclesiam B. Dei Genitricis, semperque Virginis Mariae, ab omni exactione debitisque obsoniis ad sustentandos canonicos, in ea Deo sanctaeque ejus Genitrici servientes, liberam facio. Deinde . . . libens constituo, ut in statuendo abbate sanior pars conventus liberam potestatem obtineat; electus vero Cameracensi episcopo praesentetur, etc. Inter plures autem, qui sigillum suum subscribunt, habetur S., id est, sigillum «Bernardi Claravallensis. Acta sunt haec Cameraci anno Dominicae Incarnationis 1133, regnante Conrado semper augusto.» Sed Burchardus, anno 1131, obiisse legitur in nova 0739C Galliae Christianae editione tom. III, col. 27.

200. De utilitate vero, quam sanctus abbas per suam legationem, de qua nuper institutus fuit sermo, attulit communi bono Ecclesiae ac principum secularium, ita loquitur Manricus n. 10. «Jam quod ad legationis fructum attinet; impetrasse Bernardum, compertum est, et, Lothario ac Conrado reconciliatis, pacem imperio firmasse per longum tempus De his in historia Polonica, ex collectione Joannis Pistorii Nidani, anno 1582, typis Basileensibus excusa; in qua tomo II, lib. V, pag. 485, dicuntur ista ad annum 1126. In Germania et Italia Conradus Suevus cum fratre Friderico contra Lotharium caesarem arma sumpserant, donec victi ab eo, Bernardi 0739D Claraevallensis abbatis, doctrina, pietate, et sanctimonia vitae clari opera ipsi reconciliati sunt. Atque adeo sic factum est, quemadmodum subdit Manricus, ut in causa plane consimili, nil minus regnum Bernardo Patri deberet quam sacerdotium, et ut, qui Ecclesiae pontificem firmaverat, orbi non minus firmaret imperatorem. Verum illud, quod asserebat modo historicus laudatus Cisterciensis, Bernardum . . . pacem imperio firmasse per longum tempus, non satis combino cum iis, quae habet Pagius in Critica Baroniana ad annum 1135, n. 12. Etenim ibidem agens de principibus Imperii cum Lothario imperatore pacem jurantibus, inter alia, quae recitat ex Chronographo Hildenseimensi ad dictum annum 1135, transcribit sequentia: «In festo sancti 0740A Michaelis, in loco, qui dicitur Mulenhusen, Conradus frater Friderici ducis imperatori reconciliatur.» Et mox haec observat: Jam anno 1133 (ann. 1134 signat Trithemius in Chronico Hirsaugiensi) Conradus cum eo in gratiam redierat; sed aliquod postea dissidium inter utrumque exortum esse oportet. Nisi forte sint intelligenda de actu minus solemni concordiae, quae inita ab ipsis prius fuerat; illa vero, quae in Mulenhusen accidisse dicebantur, de reconciliatione, quae in publico principum conventu firmata fuerit juramento post primam, forte etiam juratam, sed ritu minus solemni.

§ XIX. — Acta in concilio Pisano, ac Mediolani.

201. Annus Christi 1134, quem cum historico Cisterciensi hic aggredimur, magni Patris Bernardi 0740B fama cum summa venerandi nominis ejus commenda tione egregie inclaruit tam e rebus ac miraculis apud Mediolanenses atque alibi in Italia peractis, quam e concilio Pisano, quod ibidem hoc anno celebratum est. Quae omnia nobis praebent nobile de laudibus sanctissimi viri argumentum. Condixerat, inquit Manricus cap. 1, num. 1, Innocentius concilium Pisis hoc anno Christi 1134 celebrandum, cui etiam adfuturus erat, magna tunc pars Ecclesiae, Bernardus Pater, ex ejusdem pontificis praecepto. Cum ecce, properantem illuc adire interceperunt legati ex Mediolano, secum, si possent, sanctum reducturi, per quem pontifici reconciliarentur, per quem Lothario; hoc ultimo per electionem succedente in Henrici imperatoris defuncti locum. Conradum 0740C nihilominus Sueviae ducem, ejusdem Henrici sororium, jure sanguinis regnum affectasse, superius dictum. (Consule annum 1125, cap. 1, num. 6.) Quin a Mediolanensibus susceptum, Modici, seu Modiciae, vel Modoetiae, sede regni Italiae (ubi imperatores solebant coronam ferream accipere, sicut notat Baudrandus) ab Anselmo archiepiscopo inunctum, ac regem Romanorum acclamatum, ex ejusdem Conradi fratre Ottone Frisingensi etiam tradidimus, ut videre licet loco mox assignato. Ergo in hac fide constantes, seu pertinaces, dum Conrado adhaerent, Lotharium respuunt, propter Conradum Innocentium etiam adversabantur. Quippe Innocentius haereditaria ab Honorio protectione, dein multis 0740D neque exiguis obstrictus meritis, partes Lotharii causamque promoverat.

202. «Caeterum jam Lothario coronato, et Conrado per Bernardum cum illo composito, cum nullo tenerentur juramento praestitae fidei, et alias vellent Ecclesiae reuniri, gratiam Pontificis imperatorisque, Anacleto abjurato, per eumdem Bernardum auspicabantur [f. aucupabantur]. Haec publica legationis occasio fuit: sed praeter hanc specialis alia pluribus, qui sanctitatis Bernardi et discipulorum ejus fama perculsi, conversique, et jam tunc seculi delicias spernentes, sancti Patris adventum si non praevenerant, saltem praeventi a Deo praestolabantur, ipsius se magisterio tradituri. Ex his, ni fallor, legati delecti sunt, quasi ex ipso conversionis suae proposito 0741A sanctum Patrem efficacius persuasuri. Et divertisset statim ad eos Pater dulcissimus, nisi Pisani concilii tempus instaret, cui, salva pontificis obedientia, abesse nequaquam posset. Respondebit tamen, inducias breves petens, se ipsum post concilium exhibiturus. Et quoniam Mediolanensis cleri praecipue opera eadem civitas, absterso primo errore, ad unitatem Ecclesiae revocabatur, hanc primo ad clerum epistolam scripsit.» Haec e Manrico. Sed, sive eadem exarata sit primo, sive non, habetur tamen primo loco, et ante duas alias in earumdem collectione.

203. Epistola autem illa, quae in dicta collectione habetur ordine centesima trigesima secunda, sanctus Pater gratulatur clero Mediolanensi super jam 0741B dicto successu, differtque suum ad ipsos adventum, ita illam incipiens: «Benedicti vos a Domino, quorum studio et industria civitas vestra liberata est ab errore, et, relicto schismate, ad catholicam rediit unitatem . . . Et ego, fratres, particeps et socius gaudii vestri fieri cupiens, juxta petitionem vestram ad vos cum dilectis fratribus nostris, nuntiis vestris, veniebam, de quibus mihi scripsistis plenius secundum rationem in beneplacito Dei satisfacturus. Sed quia tempus breve est, quo ad concilium (Pisanum) festinamus, non gravet vos usque ad reditum nostrum sustinere.» Atque haec quidem ad clerum: in epistola autem 133 ad cives Mediolanenses, a quibus invitatus fuerat ad componendam pacem, scribit, laetari se, quod ad hoc negotium sua 0741C requiratur opera, ac sperare illos jubet suum reditum post concilium Pisanum. De Epistola 137 ad imperatricem Romanorum (Richeram, uti additur in margine apud Mabillonium) post idem concilium de rebus Mediolanensibus scripta, significat vir sanctus, Mediolanenses non ante receptos in gratiam a pontifice, quam ipsi Lotharium imperatorem reciperent. Hinc eos clementiae imperatricis commendat. Sed de illa epistola dicam etiam infra. Nomina autem legatorum, de quibus paulo ante, ipse sanctus Pater exprimit in epistola 134 his verbis: «Ego, fratres, tanta laetitia provocatus, sed et vocatus a vobis per charissimos fratres Ottonem et Ambrosium, quos ad hoc ipsum direxistis, decreveram 0741D simul cum ipsis venire ad vos,» etc. Epistola porro inscribitur Ad novitios apud Mediolanum conversos, quibus gratulatur de conversione, seque, peracto concilio, illos visurum spondet.

204. Quod dicta modo hujus epistolae inscriptio, seu titulus, in errorem induxerit Baronium ad annum 1134 videtur nobis probabilius: nam ubi haec scribit n. 8: Jam autem Mediolani plantata erat Religio Cisterciensis, et foetu fecundo propagata; sed perperam id dici, contra eumdem Baronium notat Manricus cap. 1, n. 7. At audiamus Mabillonium in nota breviore ad eamdem epistolam, in qua haec scribit: «Ex hoc titulo Baronius infert, jam ante Bernardi adventum Mediolanum, id est, ante annum 1134. Cisterciensium familiam eo fuisse transmissam, 0742A conditumque aliquod monasterium, cui se novitii isti mancipassent. At Ughellus, in tomo IV Italiae sacrae. col. 197., existimat, primum Cisterciensium in illa urbe coenobium esse Claramvallem, quam secundo ab urbe lapide non ante annum 1135 conditam probat: proindeque hac in epistola novitiorum nomine intelligendos esse eos qui Bernardi opera, ad concilium Pisanum pergentis, recens conversi, ejus se magisterio ex animo jam devovissent. Ughelli epocha de conditu monasterii constat ex veteri inscriptione, et ex primis loci instrumentis, in quibus constanter Caravallis, non Claravallis appellatur. Vide epistolam 281.» Sic Mabillonius. Porro haec epistola, ad quam mittit lectorem, abbati Brunoni de Claravalle in titulo praenotatur: ad quem ista 0742B observat: «Priores editi Claravalle: at Caravalle praeferunt melioris notae codices: quibus domestica Caraevallis instrumenta suffragantur. Est autem Caravallis insignis abbatia Cisterciensium prope Mediolanum.» Nunc iterum ad Bernardum. Audisti, lector benevole, quaenam fecerit abbas sanctus antequam pervenerit ad concilium Pisanum; en tibi nunc exponimus, quanta cum veneratione ad illud sit admissus, quanta cum auctoritate interfuerit ejusdem actis, quanta cum utilitate eidem profuerit.

205. Ernaldus, lib. II Vitae, cap. 2, haec in rem nostram notata reliquit: «Innocentius . . . rursus Pisas revertitur: ibique aggregatis totius Occidentis episcopis, aliisque religiosis viris, magnae gloriae synodus celebratur. Adfuit per omnia et consiliis, et 0742C judiciis, et definitionibus omnibus sanctus abbas, impendebaturque ei reverentia ab omnibus, et excubabant ante ejus limina sacerdotes, non quod fastus, sed multitudo communem prohiberet accessum: et, aliis egredientibus, alii introibant, ita ut videretur vir humilis, et nihil sibi de his honoribus arrogans, non esse in parte sollicitudinis; sed in plenitudine potestatis.» Ita Ernaldus, fidelissimus Vitae scriptor, testisque omni exceptione major. Itaque hoc jam tertium concilium habitum est, sicut cap. 2, num. 1, observat Manricus ad hunc textum «(nec Trecense, ait, includo) in quo Bernardo per omnia deferretur; unum ad declarandum Innocentium summum pontificem, duo sub ipso.» Laudatus biographus 0742D pergit deinde ad acta concilii, quae summatim ita perstringit: «Actiones concilii longum est prosequi: summa tamen in excommunicatione Petri (Leonis) et in irregressibili fautorum ejus dejectione constitit, et usque hodie haec sententia perseverat.» Plura de hoc concilio habet Pagius in Critica Baroniana ad annum 1134, ubi etiam tractat de ejusdem epocha.

206. Illud ex ipso delibare convenit ad nostrum propositum, quod ibidem refert n. 3, de Ludovico Franciae rege, dum synodum illam cogitavit impedire. Inter Innocentium II et Ludovicum VI Francorum regem aliquod intercedebat dissidium, indeque S. Bernardus epistolam 255 ad Ludovicum regem dedit, monuitque ne concilium hoc tempore Ecclesiae 0743A et regno tam necessarium, ipsiusque regis honori cessurum, impediret. «At calor, inquiunt, nimius est. «Quasi nos glacialia corpora habeamus, «inquit Bernardus . . . Tamen si quid ex Apostolicae auctoritatis rigore processit, unde se merito esse turbatam celsitudinis vestrae serenitas arbitretur; qualiter hoc ipsum revocetur, aut temperetur, prout oportet ad honorem vestrum, fideles vestri, qui aderunt, totis viribus enitentur. Inter quos nos quoque, si quid possimus.» Ad illud, quod de caloribus dicebat sanctus, observat Mabillonius in notis, ad illud concilium: «Rex praesules Gallicanos accedere prohibebat obtentu caloris immodici.» Rebus itaque concilii peractis, sanctus Pater datam ante Mediolanensibus fidem liberavit de sua ad illos profectione. Expeditionem illam, 0743B adeo viro summo illustrem, in varia membra dividere est animus.

207. Consideremus itaque primo, quos ob fines illuc a summo pontifice missus fuerit. Pagius nuperrime memoratus eosdem ita exponit, n. 6: «Landulphus Junior cap. 41, apud Puricellum in Monumentis basilicae Ambrosianae num. 360, mentionem facit reconciliationis Mediolanensium cum Innocentio II, aitque: «Innocentius papa Pisis synodum celebravit, in qua Robaldo episcopo (Albensi) repraesentante, Thealdus de Landriano archipresbyter ecclesiae Mediolanensis» (videtur is successor Stephani de Guandeca, qui anno superiori Anselmum archiepiscopum Mediolanensem valde vexavit, ut ibidem diximus), «Amizo de la Sala archidiaconus, 0743C Anselmus de Rhode levita [al. additur ordinarius], et alii plures ejusdem ecclesiae ordinarii, et cum primicerio Decumani sacerdote contra solitum decus Mediolani et ejus ecclesiae, Innocentio papae fidelitatem juraverunt.» Mediolanenses enim, qui hactenus antiquam libertatem retinuerant, juramentum fidelitatis a Gregorio VII decretum, quod hodie a praesulibus exigitur, decoro ecclesiae suae adversari sibi persuadebant.

208. «Cremonenses vero propter hanc fidelitatem nequaquam milites Mediolanenses, quos captos habebant, demiserunt. Sed papa Innocentius depositionem et expulsionem saepe dicti Anselmi de Pusterla (ab episcopatu Mediolanensi) firmavit. Attamen praenominati, 0743D qui fidelitatem juraverant, timentes hos casus urbis et ecclesiae Mediolanensis, differrebant redire Mediolanum, nisi haberent protectorem, qui coram populo Mediolanensi confirmaret Anselmi expulsionem, et ad nihilum reduceret Conradi coronationem (anno 1128 factam) et populum tantae urbis convocaret, et confirmaret ad Lotharii imperatoris amorem, et ad ipsius Innocentii unitatem. Ad haec peragenda papa a Deo [Puricel. et al. adeo] idoneum angelum habuit, sicut Bernardus abbas Claraevallensis fuit.» Hactenus citatus apud Puricellum Landulphus, cujus verbis nonnullus de suo interserit Pagius, uti ex parenthesibus apparet. Caeterum Landulphi Junioris sive de sancto Paulo Historia Mediolanensis non ita pridem recusa prodiit inter scriptores 0744A rerum Italicarum Mediolani editos tomo V, istius collectionis, ac notis illustrata est. Textum vero superius e Puricelli editione relatum cum recentissima contuli, uti videsis e variis lectionibus, ad marginem ex ea a me adjectis. In eadem etiam nova editione consuli possunt notae in cap. 41, Landulphi, quae habentur tomo praedicto a pag. 513.

209. Consideremus secundo, quinam cum Bernardo fuerint a sede apostolica Mediolanum legati, ut negotium tanti ponderis conficeretur. Illustris hujus legationis comites commemorat Ernaldus biographus lib. II, cap. 2, num. 91, post ea, quae praemiserat de concilio Pisano, ita loquens: «Soluto concilio, ad reconciliandos Mediolanenses dominus papa abbatem Claraevallis, quem multis 0744B supplicationibus expetierant, et Guidonem Pisanum, et Matthaeum Albanensem episcopum a latere suo direxit, qui schisma per Anselmum in eadem urbe factum abluerent, et ad unitatem Ecclesiae devios revocarent. Abbas igitur cum praedictis viris, quos a domino papa collegas acceperat, addidit consortio et communi consilio virum venerabilem Gaufredum Carnotensem episcopum, cujus sinceritatem et innocentiam in multis probaverat. Et visum est cardinalibus bonum, ut tanto adjutore negotium tanti ponderis fulciretur.» Hisce addimus notitias sequentes. Gaufredus ille, appellatus de Lieves, ab anno 1116 usque 1138, Carnotensis ecclesiae regi mini praefuit, ex Samarthanis in Gallia Christiana tomo II ubi pluribus laudatur. De Guidone Pisano 0744C agitur apud Ciaconium in Vitis pontificum Romanorum et cardinalium tomo I, col. 987, uti etiam col. 960, et sequentibus de Matthaeo Albanensi; ubi magnificentissimis elogiis condecoratur. Landulphus Junior cap. 42, de Bernardi ad Mediolanenses ingressu agens, hos tantum comites ei adjungit: «Praenominatus abbas iste nil moratus, cum Carnotensi episcopo, et Robaldo Albensi Mediolanum intravit;» ex notis hic, «eo videlicet, quem Anselmo deposito, Mediolanenses delegerant vicarium archiepiscopalem obeundis officiis.» Sed majoris nobis est pretii Ernaldus, quam ut vel ad latum unguem ab eo hic recedamus.

210. Consideremus tertio mirabilem viri sancti 0744D ad Mediolanenses ingressum, prodigio similem, et, si omnia simul colligas ejusdem adjuncta, rarissimo et forte nullo hujusmodi susceptionis sanctorum exemplo. Audi Ernaldum lib. II Vitae, cap. 2, num. 91, citato: «Transcenso, ait, Apennino, ubi audierunt Mediolanenses abbatem desideratum suis finibus propinquare, longe a civitate milliaribus septem omnis ei populus obviat: nobiles, ignobiles, equites, pedites, mediocres, pauperes, quasi de civitate migrarent, proprios lares deserunt, et distinctis agminibus incredibili reverentia virum Dei suscipiunt. Omnes pariter delectantur aspectu: felices se judicant qui frui possent auditu. Deosculantur pedes ejus universi: et licet hoc ille moleste acciperet; nulla potuit pronos et devotos ratione compescere, 0745A nulla interdictione repellere. Vellicabant etiam pilos, quos poterant, de indumentis ejus, et ad morborum remedia de pannorum laciniis aliquid detrahebant, omnia sancta, quae ille tetigisset, judicantes, et se tactu eorum vel usu sanctificari. Praecedentes itaque et subsequentes laetabundis acclamationibus applaudebant abbati, et diu intra agminum spissamenta detentum, tandem solemni reddidere hospitio,» ad ecclesiam sancti Laurentii, secundum dicenda postmodum § 20 in initio. Quibus publicae venerationis, laetitiae, acclamationis significationibus adeo effusis quid in sancti laudem illustrius, quid ardentissimo Mediolanensium erga ipsum affectui convenientius fieri potuit?

211. Quid, quod prae multitudine populi ad ipsum 0745B circumfusa non pateret ingressus? Auctor Exordii magni Cisterciensis distinctione secunda, cap. 16. «Cum ergo, ait, ibi (Mediolani videlicet) sederet in quadam amplissima domo, tanta circa eum erat hominum multitudo, ut nullus ingredi posset.» Quin etiam ibidem tanquam angelus e coelo lapsus, et homo proximus Deo fuit habitus. Nam, uti mox subdit idem auctor: «Interea quidam de civibus ejusdem urbis, vestitu et vultu honorabilis, cum Dei hominem adire omnimodis cuperet, et nusquam aditum reperiret, mediis se turbis ingessit, manibus ac pedibus reptans, et super colla sedentium gradiens, quousque ad ipsum, quem desiderabat, perveniret. Cumque apprehendisset pedes ejus, coepit eos mira devotione amplecti et deosculari. Quod videns supradictus 0745C Renaldus, qui propius assistebat, accessit, ut amoveret eum, sciens utique quia vir sanctus hujusmodi venerationibus et obsequiis nimis gravabatur. Ille vero conversus dixit ad eum: Dimitte me, obsecro, dimitte me videre et tangere hominem proximum Deo, et vere apostolicum virum. Dico enim tibi, et in fide Christiana testificor quia vidi illum inter apostolos Christi. Quod audiens monachus ille, miratus est, et cupiens plenius nosse, volebat ab eo inquirere modum visionis hujus; sed prae pudore propter astantes non praesumpsit. Verumtamen magnam exstitisse revelationem ipsam certissime credidit, pro qua vir ille tam vehementer affectus erat erga famulum Dei.» De Renaldo, hujus 0745D rei teste, dicam infra num. 215.

212 Consideremus quarto, quam fortiter legationis suae causam pertractarit, et quam suaviter, sine procerum reluctantia ac vulgi discordia negotium sibi commissum sit exsecutus. Etenim, teste Ernaldo mox allegato, «Cum tractatum esset in publico de negotio, propter quod tam vir Dei quam Cardinales advenerant, oblita fortitudinis suae civitas, omni ferocitate deposita, se ita abbati substravit, ut obedientiae eorum non incongrue ille posset aptari poetae versiculus:

Jussa sequi, tam velle mihi, quam posse necesse est.

213. Consideremus quinto virum sanctissimum non poenitendo successu mores Mediolanensium in 0746B meliorem transformasse normam. Id quod hisce verbis testatur Landulphus cap. 42: «Interea princeps Conradus altiori consilio potitus, (ex quo videlicet regnum abdicavit, et in gratiam cum Lothario rediit), imperatoris Lotharii vexillifer est factus, et praenominatus abbas iste (de S. Bernardo proxime egerat) Mediolanum intravit, quam civitatem nimirum, prout voluit, formavit. Ad nutum quidem hujus abbatis omnia ornamenta ecclesiastica, quae auro, et argento, palliisque in ecclesia ipsius civitatis videbantur, quasi ab ipso abbate despecta in scriniis reclusa sunt, et non solum masculi, sed etiam mulieres tonsae sunt, et ciliciis et laneis vilissimis induti ad quaelibet religiosa convertuntur, 0746C aqua in vinum mutatur,» etc. At de miraculis, ibidem a viro sancto factis, postea agetur. Praeter haec ornamenta, quibus condecorabatur abbas noster, dum apud Mediolanenses legati munere fungeretur, in promptu sunt alia, quae dabimus paragrapho proximo.

§ XX. Cathedrae Mediolanensis regimen recusat; notatio temporis; ordo Cisterciensis ibidem propagagatus; de Humiliatis quam fuerit praeclare meritus; beneficia in Mediolanenses collata.

214. De rebus a sancto Mediolani praeclarissime gestis ita paulo ante a nobis dictum est, ut non pauca dicenda supersint. Consideremus itaque sexto, tanta in veneratione et in amoribus adeo fuisse legatum 0746D nostrum apostolicum apud populum Mediolanensem, ut eum sibi praesulem posceret ardentissimis omnium votis. Landulphus Junior cap. 42 hoc ita narrat: «Tandem idem populus, ut haberet abbatem illum in archiepiscopum, ad ecclesiam S. Laurentii, in qua erat hospitatus, cum hymnis et laudibus, et solito suo Kir. (de quo in notis ad hoc caput) cucurrit. Quod abbas ille non tulit: sed ait: Ego in crastinum ascendam palafredum [id est equum gradarium] meum, et, si me extra vos portaverit, non ero vobis, quod petitis, ac sic a Mediolano recessit.» Puricellus in basilicae Ambrosianae Monumentis num. 368 responsum Bernardi exponens: «Quo quidem, ait, responso sanctus abbas, Papiam ipse Ticinumque tendere tunc cupiens, nobis ad illud non 0747A obscure videtur allusisse, quod S. Ambrosio contigerat, cum regimen Mediolanensis Ecclesiae sibi oblatum recusans, ab ipsamet etiam urbe tandem aufugit, egressusque noctis medio civitatem (sicut in ejus vita Paulinus narrat) cum Ticinum se pergere putaret, mane ad portam civitatis Mediolanensis, quae Romana dicitur, invenitur». Sed incerta haec omnino est Puricelli conjectura de allusione illa sancti Bernardi. Divini itaque hominis modestia honorificentissimam hanc dignitatem sibi oblatam recusavit consueto in aliis hujusmodi in occasionibus sibi more. Factum vero illud confirmatur e biographo Ernaldo, lib. II Vitae, cap. 3, unde ista breviter ad rem praesentem delibo num. 110. «Intra Italiam civitas Januensis, et Mediolanum, metropolis Ligurum, hunc optaverunt 0747B pastorem et magistrum.» Sic ibi, inter infulas alias a viro modestissimo recusatas, de Mediolanensibus id factum asseritur.

215. Cur vero tacitus praeteream testimonium auctoris Exordii magni Cisterciensis, qui distinctione secunda cap. 16, haec ad posteros transmisit: «Domno Renaldo, cujus supra mentionem fecimus, indicante cognovimus, quod famulus Dei Bernardus, cum venisset aliquando Mediolanum pro reconciliando schismate Petri Leonis, cum tanta exsultatione universorum susceptus est» etc. «Ita denique sibi in ipso complacuerant, ut cum eum antea non vidissent, ingressum in urbem mox in archiepiscopum unanimi consensu raperent potius quam eligerent. 0747C Quod cum ille recusasset, parati erant omnino vim facere, nisi fuga latenter evasisset.» Quisnam autem Renaldus seu Rainaldus iste? Idem is est, «ad quem tres exstant epistolae Bernardi, lacte et melle manantes, ultra consuetum,» ut scribit Manricus ad annum 1121, cap. 5, num. 9, quae inter alias ordine sunt septuagesima secunda, septuagesima tertia et septuagesima quarta. Fuit item abbas Fusniacensis, vulgo Foigny, dioecesis Laudunensis, et primus quidem, ut Mabillonius in notatione ad epistolam 72 affirmat; sed negat Manricus proxime citatus. Fuit etiam fidus sancti Bernardi socius Parisiis, qui, ut superius § 10, num. 103, relatum est ex auctore Exordii magni Cisterciensis, «secretorum famuli Dei magis conscius erat.» Hinc superiori ex hoc viro relatae narrationi fides conciliatur.

0747D 216. Ex praemissis autem nuper de sancti Patris ad urbem Mediolanensem adventu post Pisanum concilium, abunde constat oblatas ipsi ibidem loci infulas fuisse anno Christi 1134, ut mirum sit, in chronologico hujus facti calculo tam crasse hallucinatum fuisse Sigonium, dum illud illigat anno 1123. Etenim tomo II Operum ejus novissime editorum Mediolani, de regno Italiae lib. X, col. 650, sic lego ad istum annum: «Honorico Mediolanensi antistite 3 Kalend. Junii mortuo, ea dignitas ad Bernardum Clarae-Vallis abbatem ob miram sanctitatis ejus opinionem delata est. Eo vero repudiante,» etc. De Honorico nihil hic pono; consuli de eo possunt notae ad eumdem annum: Apud Panvinium in Chronico 0748A ecclesiastico eumdem lapsum temporis reperio ad saepe jam memoratum annum. Alios, sancti Bernardi abbatis adventum in urbem Mediolanensem perperam figentes, ad annum Christi 1119 refutat Puricellus in Monumentis Ambrosianae basilicae num. 331. Quia vero adeo sunt misere hallucinati, ut hic non mereantur refutationem, consuli de iis potest idem auctor. Mediolanenses itaque anno 1134, frustrati ardentissimo desiderio, quo flagrabant, promovendi ad cathedram archiepiscopalem, atque hoc pacto apud se retinendi virum sanctum, volentes tamen possidere Patrem in filiis suis, ac in Patre filios, ascetas ordinis Cisterciensis petierunt.

217. Consideremus igitur septimo, quam bene S. Bernardus fuerit meritus de Mediolanensibus ac 0748B de Ordine Cisterciensi, quando hunc apud illos propagavit. «Erat prae manibus,» prout narrat Manricus anno supra designato, cap. 2, num. 9, «seges copiosa, ut ante adventum sancti jam conversis, sed multo pluribus per ipsum vocatis, et respondentibus sine ulla cunctatione. Exstat rescriptum ejusdem sancti Patris ad Petrum tunc episcopum Papiensem, quo gloriam plurimarum conversionum hoc tempore expertarum, ad se delatam in solum Deum ostendit referendam,» secundum ea, quae affirmat in epistola ista, ordine centesima trigesima quinta: «Si semen bonum, jactum in terram bonam, fructum attulisse videtur, ipsius est gloria, qui dedit semen serenti, fecunditatem terrae, semini incrementum. Quid in his nos capimus? Ego sane gloriam 0748C Christi alteri non dabo; multo vero scrupulosius usurpabo mihi. Profecto lex Domini convertit animas, non ego. Testimonium Domini fidele sapientiam praestat parvulis, et non ego. Laudatur de bona litterae tornatura manus, non calamus. Fateor, ut multum tribuam mihi, lingua mea calamus scribae velociter scribentis.» Hinc igitur intelligi perspicue potest ingens conversorum ad perfectiorem vitam multitudo. «Ergo utrorumque,» sicut pergit Manricus num. 10, «devotioni satisfacturus, et pro acceptis redditurus filios pacis, ipse alias pronus dilatandae suae familiae, annuit piae et devotae petitioni, ac loco (non) longe ab urbe designato, nativis aquis irriguo amoenoque, fabricam ei consensit superponi, 0748D monachis adsciscendis ex Clara-Valle. Cui aedificio non parum contulisse Widonem capitaneum de porta Orientali, tradit Carolus Sigonius;» quem consulere potest lector lib. XI, de regno Italiae, col. 671, novissimae editionis Mediolanensis. Pergamus cum Manrico.

218. «Eumdem locum designatum coelesti lumine, inter tenebras noctis illustrante terminos domus, reperi in quodam ms. Roberti Ruscae, nuper ex Urbe ad me, ait, transmisso beneficentia reverendi admodum Patris domini Hilarionis Reneati, abbatis sanctae crucis in Hierusalem, quem hoc nostrum collegium Salmantinum olim alumnum, nos auditorem meruimus, et amicum. Coenobio Claraevallis nomen inditum est in memoriam alte rius Claraevallis, quas 0749A ipsa voce recreandis Mediolanensibus, quandiu non dabatur frui sancto abbate.» At videtur probabilius in hac formatione ac allusione nominis Clarae-Vallis Manricum hallucinari, ex dictis supra § 19, num. 204, occasione epistolae 134.

219. Consideremus octavo, quidnam sanctus Pater egerit in favorem Ordinis fratrum, ut vocant, Humiliatorum, dum Mediolani versaretur. Pagius ad annum 1134, num. 14, collegit de hoc argumento sequentia: «Quo tempore Bernardus Mediolani versabatur, Tertio ordini Humiliatorum regulam dedit. Hi quidem jam ab anno 1119 juxta Tristanum Chalcum, huic Ordini initia dederant; sed ante divum Bernardum Religiosi non erant. Puricellus citatus num. 375 asserit eos vocatos fuisse Fratres de 0749B Convenio, quod et Chalcus etiam in litteras misit, additque Puricellus: Ejusmodi ordo Fratrum de Convenio in hanc usque diem appellatur; quive in suo ipsius stemmate tutelarem gestat hunc sanctum abbatem. Subdit Puricellus in bibliotheca basilicae Mediolanensis asservari codicem ms. continentem Humiliatorum privilegia, cujus initio habetur: Sanctus Bernardus venit Mediolanum, et ibi multis miraculis claruit, et monasterium construxit (Claram-Vallem nempe . . .). A quo (nempe Bernardo) quidam magnates et nobiles cives Mediolani, divino Spiritu inebriati, formam vivendi in habitu religioso cum suis familiis habitando (hoc tunc illorum institutum fuit) sumpserunt. Fuit ergo sanctus Bernardus Ordinis hujus primus fundator. Unde Fratres 0749C Tertii Ordinis hujus vocantur hodie alicubi fratres sancti Bernardi. Manserunt autem sic fratres Ordinis hujus per se in habitu religioso per annos 54 priusquam concessa eis esset regula ab Ecclesia Romana. Anno autem 1199 penultimo die Maii, data fuit eis regula a Domino Papa Innocentio III. Quare sciendum, quod fratres Tertii Ordinis hujus fuerunt fundatores primi et secundi Ordinis Humiliatorum.

220. «Galvaneus Flamma cap. 255, magnae suae Chronicae apud Puricellum laudatum num. 375 scribit: Nobilis vir Guido et capitaneus portae orientalis fuit specialis adjutor beati Bernardi in fundando monasterio de Charavalle juxta Mediolanum, de divitiis ejus anno Domini 1135 . . . , et iste Guido tertium 0749D ordinem fratrum de Convenio sancti Bernardi in porta orientali construxit in die S. Vincentii; quem Innocentius III confirmavit et ab Innocentio III dictus est Ordo Tertius. Isti fratres de Convenio fundaverunt ordinem fratrum Humiliatorum, et ipsos visitabant. Quod idem Galvaneus, qui saeculo XIV vixit, confirmat in libro, cui titulus Manipulus florum, cap. 171, apud Puricellum ibidem;» in novissima autem istius Manipuli editione Mediolanensi, cap. 169. «Licet autem S. Bernardus et Guido fundatores sint Humiliatorum, qui ante utrumque nec regulam nec habitum religiosum habebant; haec tamen societas jam ante incoeperat, uti Puricellus probat testimonio S. Antonini part. II Chronicorum, tit. 15, cap. 23, Raphaele Volaterrano lib. XXI, 0750A Tristano Chalco et aliis. Fallitur itaque Sigonius, qui hujus Ordinis initium cum anno 1046 illigat, ut videre est in Historia ejus de regno Italiae ad annum 1046.» Ex his itaque intelligimus, certam vivendi normam a S. Bernardo fuisse Mediolani praescriptam dictis fratribus. Quod tametsi in rem nostram sufficiat, breviter tamen huic facto istas subjicimus notationes.

221. Galvaneus Flamma in Manipulo florum cap. 169 citato scribit illud contigisse anno 1135, cui Sancti reditum ad urbem Mediolanensem innectit. Nam scribens ad annum 1134, mox subdit: «Sequenti anno B. Bernardus rediit Mediolanum . . . Ordinem S. Bernardi ordinavit, qui modo dicuntur fratres de Conegio,» etc. Puricellus vero allegatus 0750B pag. 63, etiam affirmat, hoc esse factum in reditu, de quo dicebam; sed in anno differt, affirmans quidem, rem accidisse «per id tempus, quo S. Bernardus intra hunc annum (sed annum signat 1134, in indice chronologico, qui citato ejus operi praefigitur) iterato Mediolani fuit.» Verum de illo reditu nos postea agemus. Deinde auctor idem, pag. 632, non admittit, ordinem istum Tertium appellatum ex nomine Innocentii III, aliter enim, inquit, et melius alii sentiunt. Hippolytus Helyot tom. VI Historiae Ordinum monasticorum, etc., cap. 19, tractat pluribus de Religiosis ordinis Humiliatorum, eorumque suppressione: ubi licet videre varias auctorum de ejusdem origine sententias; etymon, ut fertur, nominis; 0750C tres diversos ordinis status; de quorum primo postquam egisset laudatus scriptor, secundum incepisse affirmat anno 1134, amplexum e S. Bernardi consilio modum vivendi a priore diversum, etc. Dein tertium Ordinem subnectit sub regula S. Benedicti etc. eumque ait substitisse, donec Humiliati fuerint exstincti: id vero cur, quomodo, et a quo sit factum, ibidem legi potest. Placet nunc alia a S. Bernardo collata in Mediolanenses beneficia recensere, quae ipsemet Sanctus commemorat.

222. In epistola quippe 131, quae innectitur apud Mabillonium anno Christi 1135, hac eidem praefixa synopsi: «Cum Mediolanenses Innocentio reconciliati, tamen titubare in officio et obedientia viderentur, eos ad retinendam constantiam incitat, recentia 0750D Romanae Ecclesiae erga illos beneficia memorans;» et quippe ni addamus nos etiam sua? Sancto utique suam interponente auctoritatem impetrata vel ex parte vel ex toto, ut aequum videtur credere; in epistola, inquam, illa sic memorat: «Bene vobiscum facit Deus: bene vobiscum facit Romana Ecclesia. Facit ille, quod pater: facit illa, quod mater. Et revera quid vobis debuit facere, et non fecit? Si postulastis mitti vobis de curia honorabiles personas ad honorem Dei et vestrum; factum est. Si postulastis confirmari, quod unanimitas vestra de venerabilis patris vestri electione firmaverat; factum est. Si voluistis licuisse vobis quod illicitum, nisi pro magna quidem necessitate, sacri canones judicant, translationem episcopii scilicet in 0751A archiepiscopatum concessum est. Si rogastis erui cives vestros de vinculis Placentinorum, quod utique ego praetermittere nec volo, nec valeo; et hoc factum est. In quo postremo quaecunque rationabilis petitio filiae, non dico repulsam, sed vel moram passa est apud piam matrem? En ad complementum, pallium praesto est, plenitudo honoris.»

223. Ut vero ea, quae Mediolanenses petierant, et obtinuerant, referente superius S. Bernardo melius intelligantur, observat Mabillonius in notis ad praedictam epistolam de missis ad eos venerabilibus personis: «Missi sunt cum Bernardo Guido Pisanus, Matthaeus Albanensis, Gaufridus Carnotensis episcopi,» teste Ernaldo biographo cap. 2, num. 91, apud nos, «nempe ad reconciliandos Ecclesiae Romanae 0751B Mediolanenses, qui schisma conflaverant ob depositum Anselmum archiepiscopum ab ipsis electum, Ad toъ venerabilis Patris vestri, notat, Ribaldi videlicet, qui ab eis electus est in locum Anselmi rejecti. Per translationem vero episcopii scilicet in archiepiscopatum, uti sanctus Pater dicebat, intellige, ait, restitutionem dignitatis archiepiscopalis, quae isti ecclesiae ob schisma a pontifice abrogata fuerat. Vide alias notas.» Illud, quod vir sanctus de vinculis Placentinorum scribebat, sic exponit: «Quippe utrisque bello in sese contendentibus, multi ex Mediolanensibus captivi abducti fuerant a Placentinis.» Ad haec de Ribaldo seu Robaldo et Anselmo videri potest Pagius ad annum 1134, 0751C num. 11 et 12. Reliquum est, ut de prodigiis tum Mediolani, tum alibi in Italia a magno nostro Thaumaturgo factis tractemus.

§ XXI. Miraculis coruscat Mediolani; Papiam et Cremonam se confert; a filiis suis absens corpore, praesens spiritu; ipsius ad eosdem litterae, uti et ad Lotharium imp.; reditus ad suos; acta et tempus.

224. Miracula, quibus mirabilis Deus in sanctis suis hunc famulum suum, in cujus integerrima vita, meritis, ac laboribus apostolicis sibi bene complacebat, apud Mediolanenses degentem illustravit, describuntur ab Ernaldo lib. II Vitae, cap. 2, e quo auctore inserta sunt Annalibus Cisterciensibus ad annum Christi 1134, cap. 1. Sed quandoquidem illa prodigia pluribus narrantur in dicta Vita; ideo ea 0751D in compendio hic exhibuisse sit satis ad continuandam Actorum, quae illustramus, S. Bernardi seriem. En tibi itaque laudati biographi verba: «Inaudita est nostris temporibus tanta populi fides, tanta in homine virtus: inter quos religiosa erat contentio, cum signorum gloriam abbas credulitati eorum, illi vero sanctitati abbatis adscriberent, et hoc de eo indubitanter sentirent, ut quidquid a Domino peteret, impetraret.» Nec vero illos fefellit sententia. Nam uti illico subdit idem biographus: «Adducunt igitur ad eum nihil haesitantes mulierem omnibus notam, quam annis septem immundus vexaverat spiritus, et postulant supplices, ut in nomine Domini daemoni imperet fugam, et mulieri restituat sospitatem . . . . Et orationi incumbens, coelitus elapsa 0752A virtute Satanam in spiritu fortitudinis increpat, et fugat, mulieremque reddit incolumem et quietam . . . Auditum est hoc verbum, et percrebuit fama . . . Per ecclesias, per praetoria, et per compita omnia conveniunt undique . . . Dicunt publice, nihil ei impossibile esse, quod a Domino postulet . . . Irruunt alii in praesentiam ejus: alii, donec exeat, pro foribus praestolantur. Cessatum est ab officiis et artibus . . . Concurrunt, postulant benedici: et tetigisse eum singulis salutare videtur.»

225. «Tertia die, sicut pergit auctor, ad ecclesiam sancti Ambrosii divina celebraturus mysteria servus Dei procedit: ubi exspectante innumera populi multitudine, inter ipsa missarum solemnia, dum clericis canentibus ipse secus altare sederet, 0752B puellam ei parvulam offerentes, quam vehementi impetu vexabat diabolus, orant, ut misellae subveniat . . . Audita supplicatione astantium, et intuitus personam frementem dentibus . . . compassus est aetati . . . Patenam igitur calicis, in quo divina celebraturus erat mysteria, accipit, et digitis latice superfuso . . . ori puellae salubrem potum applicat, et corpori ejus stillam medicinalem infundit. Nec mora, quasi ureretur Satanas . . . festinanter egrediens . . . erupit.» Idem Vitae scriptor, locutus de daemonum licentia per virum sanctum impedita, agit deinde de expulsione daemonum e variis obsessis. Verum quia haec singillatim enarrare, servata energia et phrasi auctoris, qui pluribus ac pathetice illa exponit, in longum nos abduceret sermonem; adeat 0752C lector ipsum fontem; ubi etiam inveniet alia curationum prodigia, per Thaumaturgum nostrum patrata. Mediolano itaque tantisper relicto, quod nos praeclarissimis ibidem a sancto gestis referendis intentos jam diu detinuit, alio cum eodem inde discedente proficiscamur, Papiam videlicet et Cremonam.

226. Sigonius in novissima editione Mediolanensi tomo II, lib. II, col. 671, ad dictum annum 1134, sic habet: «Inde, Mediolano videlicet, jussu Innocentii ad pacificandas ipsas inter se Lombardiae civitates profectus, Papiam et Cremonam se contulit. Cum autem apud Cremonenses nihil profecisset, eorum Innocentio pertinaciam significavit his verbis: 0752D Cremonenses induruerunt, et prosperitas eorum perdit eos, Mediolanenses contemnunt, et confidentia ipsorum seducit eos. Hi in curribus et equis spem suam ponentes, meam frustraverunt, et laborem meum exinanierunt. Haec Sigonius ex ipsis verbis, quibus exorditur vir noster apostolicus suam ad Innocentium epistolam, quae in editione Mabillonii signatur ordine trecentesima decima quarta, alias 318, et anno 1134 illigatur. Ludovicus Cavitellius in Annalibus Cremonensibus ad eumdem annum haec memorat: «Divus Bernardus Mediolanensibus, dum eis, quia adhaesissent Corrado Suevo, interdicta essent sacra per summum pontificem, et mox, dimisso Corrado, Lothario adhaesissent, absolutionem et veniam impetravit: et Cremonam profectus, et 0753A Papiam, ut ibi incolas et confoederatos cum Mediolanensibus componeret, re infecta ex Cremona rediit Mediolanum.» De anno istius reditus dicetur paulo inferius. Eo igitur postquam reversus est, mulierem a misera daemonis vexatione et nervorum contractione in momento liberavit, sicut pluribus refert Ernaldus lib. II Vitae, cap. 3. Nec vero profectus ad Papienses ac Cremonenses, de quibus dicebam modo, a coercendo daemone abstinuit Bernardus, teste eodem biographo citato; ubi plura. Quibus hanc coronidem imponens: «Haec, ait cap. 3, num. 108, et alia multa intra Alpes constitutus operatus est vir Dei, et diversa loca perlustrans, benefaciebat iis, qui infirmabantur, illuminando caecos, erigendo debiles, curando febricitantes, maxime oppressos a 0753B diabolo . . . purgans, et quae malignus foedaverat spiritus pectora, templa Deo acceptabilia consecrabat.»

227. Et continuo biographus ad viri laudes digressus, «Prae omnibus, ait num. 109, hoc sublimius duco . . . , quod, cum esset vas electionis, et nomen Christi coram gentibus et regibus ferret intrepidus: cum obedirent ei principes mundi, et ad nutum ejus in omni natione starent episcopi: cum ipsa Romana Ecclesia singulari privilegio ejus veneraretur consilia, et quasi generali legatione concessa subjecisset ei gentes et regna: cum etiam . . facta ejus et verba confirmarentur miraculis . . , de se semper humiliter sentiens . . , cum esset omnium judicio summus, suo sibi judicio constitit infimus. Soli Deo quidquid fecit adscripsit,» etc. Adde 0753C infirmitates ac morbos, quibus tanquam aurum in fornace probatis fuit, nec non dignitatum contemptum, quo nulli e pluribus sibi oblatis infulis unquam arrisit. Consule sis laudatum Vitae ejus scriptorem, qui ea, quae modo ex ipso libavi, fusius memorat.

228. Nec vero dum extra dilectissimam sibi Claramvallem vivere eum oportebat, ita erat occupatus gravissimis Ecclesiae negotiis, ut filiorum suorum ibidem relictorum oblivio eum caperet, vel nesciret quaenam, se procul inde remoto, illic agerentur: sed absens corpore, animo autem ac spiritu praesens, illos conveniebat, visitabat, atque inspiciebat. Factum probatur e sancti verbis, 0753D quae ad Claraevallenses ex Italia redux mox protulit apud eosdem in Capitulo, sicut docet Exordium magnum ordinis Cisterciensis distinctione 2, cap. 11, sic narrans: «Venerabilis Pater Bernardus, cum aliquando per annos tres moratus fuisset in urbe Roma, atque in partibus Italicis, pro sedando schismate Petri Leonis . . . , tandem reversus Claramvallem, statim post factam orationem capitulum fratrum introivit. Et quia fatigatus ex itinere diu loqui non poterat, brevem quidem sermonem, sed consolatione plenum protulit, ita dicens: Benedictus Deus! qui vos dilectissimos fratres meos mihi reddidit, et me qualemcunque Patrem vestrum vobis. Et ego quidem, filioli, quamvis per hoc triennium visus fuerim longe remotus 0754A a vobis, non tamen putetis me semper absentem fuisse. Sciatis enim, quod tribus vicibus interim reversus sum ad vos, visitans domum istam, officinasque perambulans, et semper exhilaratus, semper consolatus abscessi, videns unanimitatem atque instantiam vestram in proposito ordinis nostri.

229. «Innumerata sunt illa, quae iste Dei famulus dixit et fecit; in quibus manifeste apparebat eum prophetali gratia praeditum, multoties ibi praesentem eum esse in spiritu, ubi absens corpore videbatur: multaque abscondita, et etiam longius posita, Domino revelante, cognoscere, quae ipsum latere putabantur. Haec autem significavit nobis domnus Gerardus quondam abbas Longipontis, qui unus ex antiquis senioribus Claraevallis, dicta et facta sancti 0754B Patris studiose rimari satagebat.» Sic ibi: quibus liceat nobis inde etiam hoc addere, tametsi alio spectet, quod ibi sequitur: «Ipso quoque referente audivimus, quod iste Dei sanctus, dum in quodam monachorum capitulo verbum Dei praedicaret, duo ex fratribus illis, qui aderant, viderunt eum in subsellio, in quo residebat, in aere suspensum, et quasi mensura unius pedis a terra sublevatum.» Haec autem, quae de sancti ad suos reversi narratione paulo ante diximus, ignotam eis ac mirabilem ipsius visitationem continente, paterno ejus cordi quasi non sufficerent, litteris insuper illos consolari voluit. «Ex quibus exstant duae ipsius epistolae; altera cum in Apuliam mitteretur, de qua inferius; altera intra hoc, ut credo, inquit Manricus ad hunc annum 0754C Christi 1134, cap. 4, num. 7, triennium, scripta,» quam ibidem profert. Est autem ordine 143, et affigitur anno circiter 1135, apud Mabillonium, hoc titulo praenotata, e quo scriptionis materiem cognosces. In ea itaque vir sanctus diuturnam sui absentiam excusat, sibi non minus, imo magis gravem, quam suis. Interim breviter eos officii admonet. Porro ad eumdem annum laudatus historicus Cisterciensis toto cap. 7, scribit de Guillelmo, olim S. Theoderici prope Remos abbate, deinde monacho Signiacensi, qui librum primum Vitae S. Bernardi litteris mandavit, atque identidem a nobis supra citatus fuit; sed nos de eo inferius, quando de Vitae Bernardinae scriptoribus agemus. Interea temporis 0754D inspiciamus sanctissimi abbatis facta, quae sequenti anno Christi 1135 intexuntur.

230. Ibidem itaque historicus modo memoratus cap. 1, num. 1, viam sternens ad epistolam a S. Bernardo ad Lotharium imperatorem datam, de qua mox agemus, praefatus nonnulla de Rogerio, duce Siciliae, Italiam infestante, etc. haec subdit: «Ergo Innocentius et sibi et cunctis providens, hoc anno 1135, Legatos mittit ad Lotharium imperatorem; veniat, Ecclesiam regnumque defendat, armis Italiam muniat . . . et male capta recipiat ab invasore. Haec fere prima in negotiis Ecclesiae gravis sub Innocentio legatio fuit, quae non Bernardo Patri demandaretur, sive quia bellum ciere contra Christianos, quantumcunque rebelles aversabatur; sive 0755A quia desiderio suorum captus, et jam triennio absens, reditum maturabat ad Claramvallem; seu tandem quia utilior Aquitaniae, et conversioni Guillelmi deputatus, tanto negotio a Deo reservabatur. Scripsit tamen ad imperatorem pene classicum canens, certe invitans ad Ecclesiae et imperii defensionem. Quin et eumdem sinistra relatione deceptum, atque ex eadem retardantem Innocentium, a cujusdam ecclesiae, quae injuste patiebatur, defensione, qua libertate spiritus pollebat, audentius arguit, et consulit desistere ab incepto.» Caeterum epistolam ipsam non transcribo, quae inter alias Bernardinas habetur ordine centesima trigesima nona, et apud supra dictum editorem aptatur anno circiter Christi 1135.

231. His ita hactenus expositis de sancti Abbatis, 0755B dum erat in Italia, laboribus apostolicis ac miraculis; reliquum est, ut eum hinc ad suos dicto mox anno revertentem sequamur cum Ernaldo lib. II Vitae, cap. 3, num. 112: «Jam Alpes transcenderat, et descendebant in occursum ejus de summis rupibus pastores, et armentarii, et agreste hominum genus, et conclamabant a longe benedictionem petentes, et reptabant per fauces montium, regredientes ad caulas suas, colloquentes ad invicem, et gaudentes, quod Sanctum domini vidissent,» etc. Quomodo autem a dilectissimis sibi fratribus Clara-Vallensibus susceptus fuerit, laudatus biographus mox subdit. Sancto suis itaque restituto, videndum nobis est quaenam apud eosdem sint acta. Annales Cistercienses 0755C ad annum 1135, cap. 2, num 1: «Primo, inquiunt, Claramvallem suam ingressus, et precibus ex more fusis in oratorio, in capitulum fertur perrexisse:» et mox ea tribuitur ipsi ad suos oratio, ex auctore Exordii magni Cisterciensis desumpta, quam protuli supra num. 228. Deinde Annales iidem num. 2, scribunt de florentissima religiosae disciplinae observantia, et insigni fratrum concordia. Adisis Ernaldum, quem nuperrime assignabam. Tum subdunt num. 3, monachos a sancto Patre selectos ad plantandam suam sobolem apud Mediolanenses; num. 4, epistolam ejus ad Lotharium imperatorem pro Pisanis, quae est inter alias ordine centesima quadragesima; item num. 7, ad Innocentium papam, quae est ordine centesima septuagesima octava, pro Alberone 0755D Trevirensi archiepiscopo; sed signatur apud Mabillonium anno Christi 1139, ex Brovero; capite autem tertio translationem Claraevallis: denique legem Mahometicam ex Arabico conversam, et sancto dicatam.

232. Quod postremum ne cuiquam videatur mirum; profero textum Manrici in dictis Annalibus cap. 3, num. 11: «Eodem tempore, ut notavit Joannes Picardus in notis ad epist. 227, Petrus Mauricius remisit Bernardo epistolam longe prolixiorem, continentem inter caetera succinctam de Mahumetis vita narrationem, quam Petrus licet fabulosissimam, ut ipse fatetur, curavit in linguam nostram transferri.» Porro tractatum hunc sive transumptum, non solum missum Bernardo, sed dicatum, probat epistola 0756A praefixa eidem operi, cum qua simul vulgatum circumfertur: quam alias gravem, et dignam his Annalibus, quia inter caeteras Petri Cluniacensis nequaquam ponitur, hic non immerito censui transcribendam.» Sed legi illa ibidem potest num. 12. Fuit autem Petrus ille abbas Cluniacensis; ex eadem epistola ibidem. Et sic quidem se habelant res, S. Bernardo ad charos sibi filios Claraevallenses reverso. Quibus coronidis loco subdo nonnulla de anno, quo reversio ista accidit, cum de ea non semel mentio inciderit superius, nec inter scriptores in determinando ejusdem anno videatur convenire.

233. In Chronologia Bernardina, quae simul cum sancti operibus edita exstat apud Mabillonium ad calcem voluminis primi, col. VI, ad annum 1135, agitur 0756B de Bernardo ex Italia reduce per urbem Mediolanensem, etc. Galvaneus Flamma, a nobis designatus § 20, eidem anno innectit reditum ejus ad Mediolanenses; Puricellus vero, quem ibidem allegavi, anno 1134. Ex textu quem habet Ernaldus lib. II Vitae cap. 3, colligo reditum illum sancti ab ipso connecti cum iis quae Papiae et Cremonae gessit. De his quippe locutus, subjungit: «Cum secundo per Mediolanum eodem anno Pater sanctus transiret,» etc. Manricus ad annum 1135, cap. 1, num 4: «Id est, INTRA ANNUM, inquit; nam sic intelligo:» idque intelligit conformiter quidem Manricus ad ea, quae dixerat de gestis ejusdem sancti Patris, ad Mediolanenses reversi, illa adaptans dicto anno 1135, et satis item consequenter 0756C ad ea quae a S. Bernardo facta narrat apud Papienses et Cremonenses, quaeque illigat anno Christi 1134, ut videre apud eum licet ad istum annum cap. 4, quae enim geruntur intra annum indeterminatum, sive per tempus duodecim mensium, possunt convenire duobus annis determinatis, ita ut partim in uno, partim in altero acciderint. Sed propenderem potius in illam sententiam, quae acta apud Papienses ac Cremonenses, nec non reditum ad Mediolanenses non in unum dumtaxat, sed in eumdem annum conjicit, ut opus non sit detorquere illud Ernaldi eodem anno in toъ intra annum cum Manrico. Enimvero S. Bernardi iter ad Mediolanenses ac reditus; item legatio ejus ad Papienses ac Cremonenses, nec non discessus trans Alpes, ut cum Sigonio loquar, innectuntur 0756D eidem anno 1134, a dicto Sigonio de regno Italiae lib. XI, quem vide col. 669, et sequentibus novissimae editionis Mediolanensis, ac Pagium in Critica ad eumdem annum.

§ XXII. Guilielmus Aquitaniae Dux e schismate per S. Bernardum ad unitatem Ecclesiae conversus; mulier daemoniaca ab eo Nanneti liberata; variae de Guilielmo Duce observationes.

234. Deplorandus omnino Aquitaniae status, Guilielmo duce catholicis infenso, et in episcopus debacchante, nec non Gerardo Engolismensi pseudolegato schismaticos intrudente, qui antipapae Anacleto obedientiam praestabant, satis superque indicatur tum ab ipso S. Bernardo, tum ab ejus biographo Ernaldo. Sanctus enim abbas in epistola 126 quae est ad episcopos Aquitaniae contra eumdem 0757A Gerardum Engolismensem, et in qua Innocentii, ut legitimi Pontificis, causam egregie tuetur, adversus istum episcopum inter alia sic loquitur col. 134: «Audet (quod et flens dico) inimicus crucis Christi suis pedibus pellere sanctos, qui nolunt bestiam adorare, quae aperuit os suum in blasphemias, blasphemare nomen Dei, et tabernaculum ejus. Altare contra altare erigere tentat, confundere fasque nefasque non confunditur. Abbates abbatibus, episcopos episcopis superintrudere nititur: amovere Catholicos, schismaticos promovere. Miseri et miserandi, qui ita promoveri, et ab isto, consentiunt. Siquidem circuit mare et aridam, ut faciat unum episcopum: et cum fecerit, facit eum filium gehennae duplo quam se.» Innectitur haec epistola apud Mabillonium 0757B anno circiter Christi 1132. Nominatus vero paulo ante biographus tragicam Aquitaniae scenam pathetice repraesentans lib. II. Vitae c. 4: «Laborabat, inquit, ea tempestate sub schismaticorum oppressione tota Burdegalensis ecclesia, et non erat in Aquitania qui posset resistere principi, cujus animum induraverat Deus: qui, annuente Gerardo Engolismensi episcopo, et instillante in cor ejus dissensionis semina, factus est schismatis defensor et auctor.

235. «Quicunque susceptioni Petri Leonis non subscribebant, persecutionibus expositi, alii damnis, alii proscriptionibus multabantur, alii a sedibus propriis pulsi exsulare compellebantur. Sibilabat 0757C autem in auribus comitis illius crebris persuasionibus, quasi serpens antiquus, veterator ille, qui diu in partibus illis Sedis Apostolicae fuerat legatus, et nunc a magistratu tanto dejectus, non poterat se pati suae solius ecclesiae episcopum.» Alia vero istius male feriati ac in maligno positi facinora ibidem scite depingit memoratus Vitae auctor, quae videat lector in eadem Vita post hunc Commentarium recudenda: unde fiet certior de luctuosa tragoediae praesentis scena, hinc Gerardo, inde Guilielmo Duce mutuam eo operam conferentibus. Nec suam pro bono Ecclesiae passus est desiderari S. Bernardus. Adisis epistolam ejus 125, anno Christi 1131, aptatam. Epistola vero 127, quae ex persona Hugonis Ducis Burgundiae data notatur anno 0757D circiter 1132, ad ipsummet Guilielmum comitem Pictavorum et Aquitaniae ducem adversus Anacletum ac pro Innocentio, nonne sancti abbatis studium erga res Aquitanas indicat?

236. Verum leviora haec dicas laborum in bonum istius provinciae collata a sancto subsidia, si ea cum sequentibus comparare volueris. Ernaldus modo citatus, post descriptionem malorum, quae Aquitaniam infestabant, ita pergit num. 119: «Audiens haec et hujusmodi vir venerabilis Gaufredus Carnotensis episcopus, cui a Papa Innocentio Aquitaniae legatio fuerat commendata, vehementer indoluit, et succurrendum periclitanti Ecclesiae, postpositis aliis negotiis, sine ulla dilatione decrevit. 0758A Abbatem igitur Claraevallensem petit et obsecrat, ut sibi ad tanta mala eliminanda succurrat. Assensit vir Dei . . . et promittit . . . se cum eo in Aquitaniam profecturum. Ibant igitur simul . . . et . . . simul Nannetum venerunt,» sicut Ernaldus allegatus narrat. Ibidem loci sanctus Pater mulierem, quae per annos omnino sex cum impurissimo spiritu infame admodum habuerat commercium, baculo suo, tentatis fustra ante remediis aliis, liberat, anathema in daemonem vibrat, et ipsum eliminat. Factum pluribus describitur ab Ernaldo num. 119, et sequentibus. In isto itaque itinere diceres divinam providentiam in Bernardo illud miraculum exhibere voluisse, ut esset quasi prodromum ac prognosticum magnae conversionis Guilielmi Ducis, quae postea, Deo bene 0758B favente, et sancto impigre annitente, subsecuta est, ac destruendae diabolicae fraudis, quae Aquitaniam infestabat.

237. His itaque adversus malignum spiritum apud Nannetenses a viro sancto patratis simul abbas et legatus ingrediuntur Aquitaniam, ex citato Vitae scriptore num. 122, qui mox narrare pergit, cur Gerardus Engolismensis moraretur . . . in illis locis, in quibus securiorem se putabat, nec jam facile publicis se conventibus praesentaret. Hinc itaque contigit, ut ex diabolici istius instrumenti secessu facilior ad Guilielmum ducem patuerit Bernardo accessus, ac mollior fandi occasio. Nam propter haec, quae ibi exposuerat Ernaldus, et alia 0758C hujusmodi, ante homines confundi coeperat Gerardus, et timens opponi sibi, quae negari non poterant, conventus publicos evitabat, prout mox subdit idem auctor. Via igitur ad bonum negotii successum ita utcunque magis complanata, quam ante, «significatum est, inquit Ernaldus num. 124, comiti per viros illustres, qui ad eum securius audebant accedere, quod abbas Claraevallensis, et episcopus Carnotensis, aliique episcopi et religiosi viri colloquium ejus expeterent . . . Persuasumque est illi, ne tantorum virorum devitaret colloquium. Itaque apud Partiniacum,» vulgo Partenay, quae est urbs vel oppidum Galliae in Pictaviensi provincia, «hinc inde conveniunt.» Acta autem in isto conventu legi possunt in dicta Vita; ubi pariter describitur, quam 0758D mirabili modo sit peracta a S. Bernardo Guilielmi ducis conversio; in qua duo sunt, quae lectorem merito in stuporem rapere debeant, et alterum quidem, Spiritus sancti vis, et coeleste quoddam oestrum, quo vir magnus agebatur; alterum, tanta et tam parvo tempore subsecuta superbi et obstinati principis mutatio: utrumque pathetice ab eodem biographo ante oculos positum.

238. P. Godefridus Henschenius noster in Commentario praevio ad Vitam S. Guilielmi Magni, eremitae in Stabulo Rodis in Etruria, tomo XI Februarii, die 10 ejusdem mensis, a pag. 433, gesta istius Sancti, multis fabulis erroribusque involuta, ad veritatis trutinam expendere et extricare conatus est non minus laboriosa opera, quam non poenitenda. 0759A Inde transfero huc breviter, quae conducunt in rem nostram. Cavendum itaque, ne hic Guilielmus cum superiore confundatur. Hunc quippe ab illo distinguendum monet idem Commentarius § 4. Praeterea ibidem afferuntur alia, quibus illustrantur supra relata de Guilielmo Aquitano, ejusque conversione. Anno 1130, agnoscit Innocentium II Papam; sed seductus ab aliis adhaeret, anno 1131, Anacleto antipapae. Frustra a S. Bernardo et Josleno episcopo Suessionensi admonetur eodem anno 1131, contra Manricum ad annum 1130, quae anno sequenti arbitratur contigisse laudatus Henschenius, quando coepit primum audiri, quid adversus Ecclesiam Dei Gerardus ille machinaretur; ex libro II Vitae S. Bernardi cap. 6, in nostra vero divisione cap. 4, 0759B num. 122. Memorat, hunc Sanctum dein scripsisse illustrem ad episcopos Aquitaniae de illo schismate epistolam, ordine inter alias 126, ac sequentem postea misisse ad Guilielmum ducem Aquitaniae ex persona Hugonis ducis Burgundiae; de utraque nos nuper. In ista autem, quae directa est ad Guilielmum ducem, haec ponitur clausula: «Per Christianissimum Lotharium nuper falsi calumniatores in suo sunt mendacio deprehensi;» unde colligit, eam epistolam esse scriptam postquam Lotharius anno 1133, ab Innocentio in Urbem a se reducto, in Romanum imperatorem coronatus est.

239. Deinde subjicit concilium Pisanum, cui S. Bernardus interfuit anno 1134, ac Mediolanenses 0759C Innocentio per eum conciliatos. De quibus actum est a nobis supra. His addit congressum ejusdem Sancti cum Guilielmo duce anno 1135, atque hunc apostolicae sedis obedientiae ab illo restitutum. Memoratus commentator recitat mox fragmentum e sancti doctoris epistola 128, eidem duci inscripta, e qua nos sequentia proferimus: «In eo animo, inquit, et in ea voluntate memini me discessisse dudum a te, Princeps eximie, ut totis affectibus bene tibi, tuisque cuperem, totis nisibus salutem vestram et honorem vestrum, ubicunque possem, juvarem; eo quod non redirem fraudatus fructu adventus mei ad vos; sed laetus praeter spem multorum reportarem mecum pacem Ecclesiae, cum exsultatione universae 0759D terrae. Miror autem quo, cujusve consilio mira illa mutatio dexterae Excelsi tam subito in deterius est mutata, ut rursum ad injuriam Ecclesiae clericos S. Hilarii de civitate expelleres, et iram Dei in te gravius, quam primum, excitares. Quis te fascinavit tam cito recedere a via veritatis et salutis?» Hinc habemus novam Bernardi curam, novum meritum de rebus Aquitanis, ac de Ecclesia Dei. Quia vero manifestissime patet e verbis epistolae, quae citabam, illam, non fuisse ante Guilielmi conversionem, nec diu post exaratam; ideo non satis capio, quo pacto eadem innectatur anno Christi 1132, apud Mabillonium.

240. Nec supervacaneum fuerit legere in dicto Commentario, Ducem anno 1136, cum comite Andegavensi 0760A Normannos bello vastasse, ac multis diarrhoea punitis, ipsum anno 1137 instituisse peregrinationem ad S. Jacobum, ibidemque obiisse IX Aprilis, ex Orderico Vitali lib. III Historiae ecclesiasticae, quam absolvit anno quarto ab obitu Guilielmi, aerae Christianae 1141, quando apud Normannos in coenobio Uticensi 56 annos vixerat, factus monachus anno 1085, id est, annis 14 antequam dux Guilielmus nasceretur, sicut ibidem datur videre. Quod vero de morte ejus apud Compostellam dicebatur, ibidem probatur ex his Orderici verbis: «Anno 1137, tertia septimana Martii, Stephanus rex in Normanniam venit . . . Eodem tempore Guillelmus Pictaviensium dux, memor malorum, quae nuper in Normannia operatus est, poenitentia motus, 0760B ad S. Jacobum peregre profectus est. Deinde feria sexta Parasceve, V Idus Aprilis, sacra communione munitus est, et ante aram beati Apostoli venerabiliter defunctus est.» Ad haec, in citato saepe Commentario § 5, proferuntur historici saeculo Christi XII, XIII et XIV, qui in eadem ducis Guilielmi apud Compostellam morte consentiunt: § 6, tractatur de Vita a Theobaldo exornata, et, sicut invenies § 7, ad saeculum pene XVI, incognita: et ibidem varia quoque ejus menda notantur: § 8, exploditur figmentum Bucheti et aliorum de simulata morte Guilielmi ducis; item de adulterinis diplomatibus, et conficto Guilielmi Ducis testamento.

241. Atque haec quidem hactenus summatim e 0760C Commentario Henschenii extracta, et alia plura, quae in eodem laboriose digessit, magnopere conducunt ad vitandam rerum, temporum ac personarum confusionem, plenioremque notitiam Guilielmi Aquitaniae ducis, quem S. Bernardus ad meliorem frugem reduxit cum uberrimo Ecclesiae catholicae fructu, ac immortali apud posteros sui nominis memoria. Verum antequam manum tollam de hac tabula, velim cum designato commentario conferri, et expendi ea, quae scribit Manricus ad annum Christi 1136, cap. 1, quae autem refert cap. 2, cum Commentario Henschenii historico, qui exstat post sancti Guilielmi eremitae Vitam. Reliquum est, post res hasce, quas uno sermonis tractu narravimus 0760D de identidem memorata conversione, quo minus aliunde interrupta, eo magis clara et perspicua, ut S. Bernardum ad suos Clarae-Vallenses a sacra Aquitaniae expeditione reducem conveniamus.

§ XXIII. Cantica canticorum a sancto doctore exposita; notantur varia, quae illud Opus circumstant, adjuncta; ejusdem elogia.

242. Ernaldus lib. II Vitae, cap. 4, sub finem, «Tanto, inquit, igitur malo obruto, quod in Aquitania grassabatur, et schismate Gerardi redacto in cineres, Vir Dei cum gaudio magno Claramvallem revertitur . . . Nactus vero . . . aliquod quietis tempus, aliis se negotiis occupavit, et secedens in casulam pisatiis torquibus circumtextam, solus meditationibus divinis 0761A vacare disposuit. Et repente occurrunt ei in diversorio humili, quasi ad praesepe Domini consistenti, amatoria cantica, et spiritualia fercula nuptiarum.» Id quod pluribus ibidem pie prosequitur laudatus biographus, amplam nobis suppeditans vel sola hujus elucubrationis Bernardinae memoria, ut super ea diffusius commentemur. Argumentum itaque hoc, quo magis ejusdem dignitas lucescat, dispescimus in varias partes. Ac primo quidem dicatur de tempore, quo doctor sanctissimns ad opus hoc illustre, ad sermones, inquam, in Cantica scribendos animum appulerit. Secundo, quo illos incentore scripserit. Tertio, cur manserint imperfecti. Quarto, quoties, quo modo, quo loco, quo tempore habiti. Quinto, quo anno, et cur interrupti. Sexto, 0761B de eorum exemplaribus mss. Septimo, de eorumdem continuatore. Octavo, de istius operis dignitate ac elogiis. Eruditissimus Mabillonius in nova sua operum S. Bernardi editione, volumine primo, pag. 1263, Praefationem habet in sancti ejusdem Patris tomum IV, Sermones ipsius in Cantica continentem, e qua delibo sequentia. De tempore, quod primo loco proposueram, sic fatur: «Hoc insigne opus Bernardus aggressus est anno 1135, post suum ex Aquitania reditum, ut patet ex libro secundo de ipsius Vita cap. 6. Id autem operis tempore adventus praedicti anni 1135, inchoatum fuisse, intelligimus ex Sermonis secundi exordio: Ecce enim quam multi in hac ejus, quae proxime celebranda est, Nativitate, gaudebunt,» etc.

0761C 243. Quo suasore seu impulsore Opus illud fuerit susceptum, indicatur in laudata Praefatione his verbis: «Bernardum de Portis Carthusianum istius suscepti, si non auctorem, saltem incentorem fuisse constat ex Bernardi ad ipsum epistola 153 in qua vir sanctus expositionem in Cantica, seu aliquid spirituale obnixe flagitanti suam tenuitatem praetendit: sed tandem instanti obsequitur, sive id de susceptione, sive de publicatione et missione Operis jam inchoati interpretandum sit. Placet secunda interpretatio, praesertim quod Gaufridus in locis modo adductis,» nimirum ex lib. II, cap. 6, et lib. III, cap. 8 (sed libri secundi Vitae auctor est Ernaldus; Gaufridus tertii) «Bernardi de Portis ad istud aggrediendum 0761D auctoritatem intervenisse non dicit; imo virum sanctum sponte sua huic meditationi applicuisse animum satis innuit. Favent huic sententiae verba epistolae 153: Cedo importunitati tuae, ut vel exhibitio tollat suspicionem. Res est cum amico. Non parco jam verecundiae. Prorsus, dum fiat quod tu vis, insipientiae meae non memorabor. Sermones paucos in principio Canticorum Salomonis, recens dictatos, en facio transcribi, et tibi, cum necdum ediderim, quam citius mitto. In quo opere, cum accepero tempus, Christo imperante curis, tentabo procedere.

244. «Ex quibus verbis id tantum eruitur, Bernardum Portensem aliquid spiritualis Operis a Bernardo nostro postulasse, eique missos fuisse sermones primos in Cantica. Nescio an de hoc Bernardo 0762A explicandus sit locus in sermone 1, num. 2: Puto autem quod jam non habebit, unde adversum nos murmuret is, qui nobis de via venit amicus, cum et tertium istum insumpserit panem. Quod aliis aestimandum permitto. Denique ad ipsum Bernardum Portensem priores sermones directi sunt cum epistola 154, in qua haec legimus: Sermones super principia Canticorum, quos tu petiisti, et ego promiseram, transmitto tibi: quibus lectis, peto, ut quam citius opportune poteris, tuo rescripto moneamur vel ad procedendum, vel ad supersedendum. Quod de ipsa descriptione et missione operis itidem interpretari licet.»

245. Sermones autem isti cur non fuerint ab auctore perfecti, has affert causas Mabillonius eorumdem editor: «Etsi vero, ait, Bernardus continuis 0762B fere diebus hos sermones habebat ad suos Claraevallenses, non potuit tamen intra annos octodecim, quibus supervixit, incoeptum opus perficere, variis subinde Ecclesiae ac regni negotiis interpellatus, quin etiam adventantium importuna frequentia, de qua non semel conqueritur, ut in fine Sermonis tertii: Sed ecce avocat nos diei malitia. Hi siquidem, qui modo supervenisse nuntiantur, gratum cogunt rumpere magis, quam finire sermonem. Ego exibo ad hospites, ne quid desit officiis ejus, de qua loquimur, charitatis. Et in sermone 52, num. 7: Rara satis mihi ad feriandum a supervenientibus conceditur hora. Mirum vero est, sanctum Patrem, magnae familiae, et irruentium negotiorum curis distractum, parem fuisse meditandis tam altae sapientiae sermonibus, 0762C iisque in dies recitandis.» Sic ille.

246. Jam vero punctum, quod antea quarto designaram loco, de variis circumstantiis horum sermonum, quoties nimirum, quo modo, quo loco, quo tempore vir sanctus illos haberet, statue ex sequentibus. Nam, ut indicabat modo Mabillonius, illos in dies recitabat. «Quod, inquit, etiam ipse contestatur sermone 22, num. 2: Nonnullius profecto fatigationis est atque laboris, quotidie scilicet exire, et haurire etiam de manifestis rivulis Scripturarum, etc. Nam hos Sermones feriatis diebus habebat, et quidem pene continuis, ut patet ex sermone 83 ubi triduum jam consequenter ad explicandum unum locum se insumpsisse dicit. Hos porro sermones viva voce 0762D proferebat. Unde in fine sermones 42 haec loquitur: Infirmitas mea, quam nostis, non sinit ulterius progredi. Et in fine sermonis 44: Et de hoc satis. Nam et infirmitas mea pausandum indicit, sicut et saepe facit.

247. «Meditationem quidem vir sanctus disponendae sermonum materiae cum oratione adhibebat, sed eos ex animi copia et plenitudine nondum scriptos nonnunquam depromebat, ut varia loca probant. Nam et multa in istis sermonibus ex tempore dicuntur, quale est illud, cum in sermone 36 somnolentos increpat, aitque: Putabam me uno sermone implere quod promisi de duplici ignorantia; et fecissem, nisi fastidiosis longior videretur. Quosdam siquidem oscitantes, quosdam et dormientes intueor. Nec mirum, 0763A praecedentis noctis vigiliae (longissimae quippe fuerunt) excusant eos. At extemporanea illa dicta nihil aeque probat, quam locus ex sermone 9, num. 6: «Occurrit et alius sensus, quem quidem non proposuerum: sed minime praeteribo. Accedit, quod recitatos sermones postea a discipulis fuisse descriptos innuit vir sanctus his verbis: Scripta sunt, ut dicta sunt, ait sermone 54, num. 1 et excepta stylo sicut et sermones caeteri, ut facile recuperetur, quod forte exciderit. Huc spectat quod legitur in Sermone 77, num. 2, Sed etsi litteris forsitan mandentur ista, quae dicimus, dedignabuntur legere.

248. «Hos porro sermones passim declamabat Bernardus in auditorio fratrum, et quidem novitiis praesentibus, ex sermone 63, num. 6, non vero conversis, 0763B qui ejusmodi conventibus non intererant: unde saepe innuit auditores suos fuisse in Scripturis sacris peritos, quos ingenio dicendis praevolare testatur in sermonibus 15, num 2; 16, num 1, et 39, num. 2.

249. «Caeterum hora, qua sermones isti habebantur aliquando matutina, ante missam, (ut de aliis sermonibus in superioris tomi praefatione dictum est), aliquando vespertina erat. De matutino tempore interpretare duo loca, in quibus concionem dimittit propter laborem manualem, et officium divinum. Sic in fine sermonis 1: Sed praeterit hora, inquit, qua nos exire urget ad opera manuum et paupertas, et institutio Regularis. At expressior est hanc in rem locus 0763C in sermone 47 quem interrupit ob instantem horam officii divini. De vespertino tempore perspicuum est testimonium in sermone 71, n. 15: Jam enim disputante me longius, inclinata est dies. At satis minutiarum, quae tamen huic loco non male conveniunt.»

250. Ad quintum, quod supra attigi, quo videlicet anno et cur sermones illi fuerint interrupti responsum accipe ex eorum editore: «Sermones, ait, omnino quatuor et viginti absolverat Bernardus anno 1137, quo anno in Italiam ad componendum schisma profectus est. Inde reversus anno sequenti, ad opus intermissum denuo se recepit, sermone 24 repetito cum alio exordio et alia clausula: ex quibus nata est illa, de qua suo loco agemus, lectionis diversitas. Sermones autem sexagesimum quintum et sequentem, 0763D qui ab expositione istius versus, Capite nobis vulpes parvulas, incipiunt, composuit vir sanctus adversus Colonienses haereticos, occasione epistolae ad se scriptae per Evervinum praepositum Steinfeldensem: quam epistolam idcirco duobus illis sermonibus praefigere visum est. Denique sermo octogesimus habitus est post concilium Remense, anno 1148, praesente Eugenio, celebratum, in quo damnatus est error Gilberti Porretani episcopi Pictaviensis, prout Bernardus ipse in eo sermone commemorat.»

251. Ad sextum quod spectat, de Operis praedicti exemplaribus mss. uti et ad septimum, de ejusdem continuatore, consuli potest Mabillonius loco citato, in quo agit de numero sermonum, eademque occasione indicat, in codice Vaticano, qui signatus est 0764A num. 665, haberi praefationem, quae nec in editis, nec in scriptis ullis legitur. Ejus exordium addit; sed illud ibidem legi potest. Nihil in ea Praefatione ad Bernardi stylum aut genium accedit. Praefationi subjunguntur sermones tantum 83 sub hoc titulo: Incipit expositio beati Bernardi Claraevallensis abbatis in Cantica canticorum. Titulum hunc aliter in aliis codicibus notari observat. Deinde «Expositio, ait, ista desinit in caput tertium Cantici, ad hunc versum: In lectulo meo quaesivi per noctes, a quo Gillebertus de Hoylandia, et ipse Cisterciensis Hibernus, eam continuavit usque ad quinti capitis hunc versum: Dilectus meus candidus et rubicundus, editis sermonibus octo et quadraginta, vir sane Bernardo dicendi gravitate et pietate non multum inferior. Conantem 0764B vero ulterius explanando progredi mors ex humanis abstulit, veluti huic indignata, si Sixto Senensi credimus, quod interruptum a se Bernardi laborem iterum continuare, et ad finem deducere velle auderet. Fallitur Sixtus, qui Bernardi opus ultimo vitae suae anno incoeptum dicit. Gilleberti sermones in tomo sequenti adducemus.» Ita ille. «Praeter hanc,» uti pergit, expositionem Bernardus aliam breviorem dictavit Guillelmo S. Theoderici abbati, uti Guillelmus ipse testatur in libro primo de ejus Vita cap. 12. Sed commodior erit de hac dicendi locus in tomo quinto, ubi compendiosam in duo priora Cantici capita ex Bernardo commentationem referemus.»

252. Restat octavum hujus materiae punctum, de quo acturum me spoponderam superius, quodque in 0764C laudatissimi hujus operis dignitate ac elogiis consistit. Ejusdem editor in saepe dicta praefatione hisce illud laudibus extollit: «Cum omnia sancti Bernardi opera solidae pietatis ac doctrinae succo referta sunt, tum duo praecipue apud omnes in pretio esse debent, nimirum libri de Consideratione, et sermones in Cantica canticorum. In illis siquidem libris, quidquid sanctius in sacris litteris, et in conciliis; quidquid salubrius in scriptis veterum Patrum, et in decretis Pontificum ad regimen Ecclesiae praescribitur; id omne sub eleganti compendio comprehensum habetur. In his vero Sermonibus, quaecunque per alia sancti Doctoris opera ad mores informandos, et ad pietatem accendendam; quaecunque de vitiis et virtutibus, 0764D atque de tota vita spirituali respersa sunt; in his, inquam, sermonibus haec omnia solidius ac sublimius pertractantur, et ex mysticarum allegoriarum involucris ac figuris, totius perfectionis eruuntur arcana, non minus jucundo atque utili, quam sublimi modo: ita ut hi sermones quasi castae quaedam piorum hominum deliciae censendae sint.

253. «Jucundum atque utilem hunc scribendi modum appellamus: haec enim est, teste ipso Bernardo, miranda prorsus et miseranda humanarum conditio animarum (ut) licet tam multa foris ingenii vivacitate percipiant, egeant omnino figuris et aenigmatibus quibusdam corporearum similitudinum, ut ex visibilibus et exterioribus possint vel aliquatenus invisibilia atque interna conjicere. Quod quidem his in sermonibus 0765A praeclare omnino praestatur.» Postea vero Mabillonius coronidem imponens suae praefationi in Cantica: «De quibus, inquit, quid sentiret Guerricus abbas Igniacensis, et ipse sancti doctoris discipulus piissimus, aperit in sermone 3 de sanctis Petro et Paulo, qui cum aliis habetur in tomo VI: Magister noster, ille interpres Spiritus sancti, de toto illo carmine nuptiali loqui instituit, spemque nobis dedit ex iis, quae jam edidit, quia si perveniret ad locum, de quo quaeritis, «donec adspiret dies, et inclinentur umbrae,» umbras ipsas ponet in lucem intelligentiae; quod dictum est, vel erit in tenebris, nobis dicet in lumine. Haec Guerricus.» Nec praeterierim quae scribit Manricus ad annum Christi 1135, cap. 6, num. 10: «Hoc illud opus Bernardi Patris est, quod, cum aliorum 0765B negotiis impeditus, si tamen aliena ab ipso, quae charitatis, et tandem morte praeventus, non perfecisset, vel magnus ille totius Ecclesiae sol, doctrina pariter et puritate vitae angelus, atque angelicus doctor divus Thomas recusavit perficere, quasi diffidens a se posse adaequari sancti dulcedinem. Unde et rogatus a Fossaenovae fratribus, ubi et extremum Deo spiritum reddidit, respondisse fertur: Date mihi spiritum Bernardi, et ego perficiam opera Bernardi.»

§ XXIV. Novus Ordo Bernardi consiliis in Anglia institutus; vaticinia; miraculum; iter Romanum contra schismaticos; felix rei successus.

254. Auctor Annalium Ordinis Cisterciensis ad annum Christi 1135, cap 8, num. 8, scribit de novo Ordine 0765C in Anglia S. Bernardi consiliis instituto ita memorans: «Per idem tempus consiliis Bernardi Patris, quem consultum adivit ipse, qui condidit, fundatur ordo Semprimghamensis in Anglia, auctore Gilberto de Semprimgham, viro sanctissimo, et quem virginibus maxime instruendis spiritum coelestem accepisse, ipse etiam profectus comprobavit.» His addi possent, quae ibidem, et num. 9 ac seqq. ad pleniorem hujus rei notitiam afferuntur; sed, ne longiores simus, eo lectorem mittimus, atque hinc transimus cum Manrico ad annum Christi 1136, ubi cap. 3, num. 1, nobilem sancti abbatis prophetiam contexit in hunc modum: «Hic idem annus Claraevallensibus Pontigniacensibusque tristis et laetus majoris inter fratres Bernardi natu morte fuit. 0765D His, quia ditati exuviis corporis sancti; illis, quia orbi, quippe morbo praeventus Pontigniaci, ne in Clara-Valle haberet sepulturam, juxta Patris Bernardi prophetiam, praebuit se ipsum obedientem etiam in morte. Verum quae prophetiae occasio exstiterit, tristis, sed nimium vera simul, cum ipso gloriosi viri transitu auctor Exordii magni scriptum reliquit.» Textum sic recito ex editione Tissierii distinctione 2, cap. 10: «Cum audisset aliquando vir Domini, abbas videlicet sanctus noster, quemdam de filiis suis spiritualibus, virum bonum et religiosum, missum ab eo in Normanniam, desperata ibidem aegritudine laborantem, decrevit mittere, et reducere eum ad se, ut devotus frater in nidulo suo moreretur, et desiderata sibi sepultura non privaretur. 0766A Verumtamen unus de fratribus ejus carnalibus nomine Wido, nitebatur huic obviare consilio, quia cum esset unus ex provisoribus Claraevallis, intendebat, ut credo, parcere sumptui et labori.

255. «Qui cum pertinaciter ejusmodi persuasioni insisteret, dixit ad eum beatus Bernardus: Nunquid major cura est tibi de pecunia vel jumentis, quam de fratribus tuis? Quia ergo non vis ut fratres nostri nobiscum requiescant in valle ista, nec tu ipse requiesces in ea. Et factum est ita. Nam idem Wido, quanquam alias vir bonus et religiosus esset, tamen ut sermo sancti impleretur, non est consummatus in Claravalle, sed apud Pontigniacum, praeventus aegritudine, lecto decubuit, ibique, disponente Deo, terminum vitae, et locum sepulturae 0766B accepit.» Neque vir sanctus praenuntiavit duntaxat morituri extra Claramvallem fratris Widonis seu Guidonis sortem; sed etiam annuntiavit mortuum, si vera sunt, quae ex Brito narrat Manricus num. 3. «Instantem, ait, jam absentis fratris transitum revelatum Bernardo . . . Arnoldus apud Britum testis existit: tum cunctis filiis injunctam orationem, qua animam egredientem prosequerentur: verum et statim ab ea cessare jussos, nec pro Guidone orare; sed Guidonem apud Deum pro ipsis intercessurum. — Fratres, inquit, rogate Guidonem, ut oret pro nobis, tempus et locum sortitum, ut possit facere. — . . . Haec gesta refert Arnoldus in Claravalle, dum Pontigniaci carnis vincula exuens, 0766C mortalem vitam Guido cum morte vitali in melius commutaret.» Haec e Brito Manricus; quem tu lector, si vis, consulere potes lib. IV, cap. 7. Vellemus enimvero, ut hoc factum ab Ernaldo biographo saepissime citato perhiberetur, quo certius nobis de eo constaret. Ad praedictum annum cap. 7, tractat Manricus de Albaeripae, vulgo Auberive, coenobii initiis, fundatore, ac situ; et cadem occasione transit ad narrationem miraculi, ibidem a sancto Patre facti; quod videsis apud Gaufridum in ejus Vita.

256. Deplorando Ecclesiae statui in Italia subvenit sanctus abbas, et consueta sua dexteritate et auctoritate sedavit grassantem ibidem tempestatem adversus Christi vicarium. Rerum ab eo gestarum 0766D synopsim ob oculos ponit Manricus ad annum 1137, cap. 1, num. 1, ita scribens: «Dulcissimum sponsi epithalamium Bernardus pater per quietem meditabatur, et jam tribus vigintique sermonibus quatuor primos prioris capitis versus ferme absolverat: cum, ecce, sub initium praesentis anni, Christi nimirum 1137, iterum in Italiam transalpinat, diutino bello finem tandem impositurus. Laborabant Campania et Apulia sub Anacleto, Rogerio Siculo non solum favente, sed eo velut pietatis quaesito titulo (is hominum mos est) Ecclesiae terras sacrilege occupante. Quin etiam magnum illud, praeclarumque occidui monachatus caput, Casinus mons, Romanae Ecclesiae pars non contemnenda, unde tot veri Pontifices prodierant, tunc a vero Pontifice deficiens, 0767A Rogerii metu an amore quis definiat? ad Anacletum proterve declinaverat, et Senioreto abbate de medio facto, substitutum Rainaldum sibi praefecerat, ordinatum ab ipso, eoque partes ejus promoturum. Denique Romam Anacletus possidebat: cujus ut proceres jam starent pro Innocentio, at vulgus pervicax, seu priorum criminum conscium, seu spe melioris fortunae sub rebus turbidis, quae perditissimos quosque manere solet, pertinax magis, quam fidum permanere, et ut non pro illo, at contra Innocentium stare cognoscebatur.» Haec de statu rerum Manricus.

257. Rationem vero temporis ita probat num. 2: «Ergo rebus afflictis solatium unicum Bernardus nomine 0767B omnium vocatus est, idque statim sub initium intrantis anni; quippe ante Pisas desertas ab Innocentio, quem mense Martio inde discessisse Falco Beneventanus memoriae prodit in suo Chronico: Anno, inquit, 1137 et octavo anno pontificatus Domini Innocentii, mense Martio, quinta decima indictione, praedictus apostolicus Innocentius, qui tunc Pisis morabatur, consilio communicato, de civitate Pisana ad civitatem Viterbium advenit, praefatum imperatorem allocuturus. Haec Falco de Pisis desertis ab Innocentio. Bernardum vero ab eo ante vocatum, quam Viterbium abire deliberasset, argumento est idemmet Innocentius Pisis quaesitus, nec tamen jam inventus, ut mox videbimus.» Virum autem sanctum, ut rebus Ecclesiae tam calamitosis 0767C suppetias ferret, Apostolica auctoritate advocatum fuisse, testatur Ernaldus in ejus Vita lib. II, cap. 5, in principio: «Interea, ait, litterae Apostolicae virum Dei vocant, et, ut adsit laboranti Ecclesiae, supplicant cardinales. Intermittuntur studia, et quae modo continua erant, interpolatis discursibus resumuntur. Nulla vacatio superest: Servus Dei aut orat, aut meditatur, aut legit, aut concionatur.

258. «Videns igitur excusationes frustra expendi [al. obtendi] (et necesse esse obedire mandatis,) convocatos a multis partibus fratres, diu profundeque suspirans affatur» paterna oratione, qua felicem suscipiendi itineris successum commendat eorum precibus, etc. prout videre datur loco allegato. «Haec itaque dicens, et benedicens, flentibus 0767D universis discessit, et cum multa reverentia ubique susceptus demum Romam pervenit,» Brevissime, ut vides, laudatus biographus sancti iter perstringit, nihil memorans de comite in via, de mora Viterbii nihil: utrumque supplebitur aliunde, dum nonnulla prius retulero ex Annalibus Cisterciensibus ad dictum caput I, num. 4, ubi eorumdem conditor, «Interim, inquit, adnoto, traditione et frequentibus picturis, quam veterum testimoniis compertius fore, cum sanctus Pater Alpes transiturus currum conscenderet, daemonem invidentem Ecclesiae paci, quae ex ejus adventu sperabatur, confregisse rotam, retardando, qua posset, coepto itineri, aut sancto viro, si posset, praecipitando. Tum vero ipsum prophetiae spiritu plenum, et nihilominus 0768A consilii et fortitudinis, potenter imperasse fractori daemoni, ut se ipsum in rota substitueret, rotandum pariter, currumque laturum. Sic factum fuisse, ut idem promoveret iter, qui retardabat, et qui ultro euntem impediebat, portaret coactus, irrisui simul exemploque futurus. Exstant picturae antiquae recentesque typis Romae mandatae, ex quibus neoterici Perales lib. II, cap. 16. Montalvo et alii hausere.» Valeat haec historia quantum potest. De itinere autem haec subjungit idem Annalista:

259. «Avulsus dulcissimus Pater a suis filiis, Pisas primo, unde vocatus fuerat, petiit, reputans se inventurum ibidem summum pontificem: ubi autem cognovit inde profectum, abeuntem Viterbium usque secutus est, ibique ab eo, et cunctis 0768B cardinalibus honorificentissime susceptus. Porro autem cum convenisset pontifici cum imperatore rem totam armis agere, et divisis agminibus inde Campaniam hinc Marchiam expugnare, ut tandem Urbis facilius potirentur;» Abbas sanctus alia via rem aggrediendam censuit Romae, ut perhibet Eraldus; non Viterbii, ut Manricus. Etenim postquam citatus Vitae scriptor num. 131, dixisset, sanctum Romam pervenisse, continuo subdit ista: «In cujus adventu tam dominus Papa quam fratres laetati sunt, et communicatis cum eo consiliis, secundum rerum proventus, et statum causarum, abbas alia via aggreditur, nec in curribus, nec in equis spem ponens, sed colloquia quorumdam suscipiens sciscitatur, 0768C quae sit eorum facultas; qui fautorum animi; utrum errore an malitia seducti tantum scelus protrahant et protelent,» etc. quae legi pluribus possunt apud Ernaldum eodem cap 5. Manricus, istorum parte recitata, «Placuit, ait, sanctum doctorem Romam mitti, ad Innocentium, quos posset, reducturum.» Superiora itaque Viterbii sunt acta, si audiamus Manricum; Romae, si Ernaldum; Sed hujus sententia non videtur mihi tam probabilis, quam illius, tum propter ea, quae de Pontifice Innocentio Pisis Viterbium profecto jam praemissa sunt ex Falconis Chronico, tum propter testimonium ipsiusmet S. Bernardi, qui sermone 26 in Cantica, volumine I Operum editionis Mabillonianae col. 1359, sic memorat, obitum fratris sui Gerardi 0768D lugens:

260. «Recordor, Domine, pacti mei, et miserationis tuae, ut magis justificeris in sermonibus tuis, et vincas, cum judicaris. Cum pro causa Ecclesiae anno praeterito Viterbii essemus, aegrotavit ille, et invalescente languore, cum jam proxima videretur vocatio, ego aegerrime ferens comitem peregrinationis, et illum comitem in terra relinquere aliena, nec resignare his qui mihi eum commiserant, quoniam amabatur ab omnibus, sicut erat amabilis valde; conversus ad orationem cum fletu et gemitu, Exspecta, inquam, Domine usque ad reditum. Restitutum amicis tolle jam eum, si vis, et non causabor. Exaudisti me, Deus: convaluit: opus perfecimus, quod injunxeras: redivimus cum exsultatione reportantes 0769A manipulos pacis.» Hinc sequitur primo, ut fuerit Viterbii sanctus Pater, et aliquam ibi moram traxerit; nec unam duntaxat, sed duplicem et primam quidem anno 1133, teste epistola 151, alteram anno 1137, cujus hic mentio, sicut observatur in notis ad dictum sermonem; qui col. 1353, habitus signatur anno 1138, epistola vero 151, quae dirigitur ad Philippum Turonensis ecclesiae invasorem [al. electum], anno Christi 1133, col. 154. Sequitur secundo, ut in itinere Italico posteriore vir sanctus comitem sibi adjunxerit dilectissimum sibi fratrem Gerardum.

261. Iter hoc a priore non secrevit Manricus n. 6, unde accidit, ut res diversi temporis, in unum idemque tempus conflarit, uti constat ex ejus ibidem 0769B verbis: «Dum Bernardus Viterbii morabatur, contigit Philippum Turonensis Ecclesiae pseudo-electum (Decesserat enim Heribertus anno proximo, et Philippus antecessoris ipsius nepos per vim intrusus, eamdem sedem adolescens occupaverat), contigit, inquam, Philippum Romam petere, a pseudo-papa ordinandum pseudo-episcopum, eoque ab Ecclesia catholica praecisum, juvenem alias Bernardo familiarem, et multis animi dotibus illustrem: ad quem, cum Romae esse comperisset, brevem sed acrem scripsit epistolam, nec minus dulcem atque amoris affectu plenam;» cujus exemplum continuo ibidem recitatur, exstatque apud Mabillonium columna 154, citata. Quod autem epistola ad Philippum data non 0769C spectet ad annum Christi 1137, sed ad annum 1132 retrahi debeat, conficitur e notatione Mabillonii ad epistolam 150 Innocentio PP. inscriptam, in qua sanctus doctor habet ista: «Revixit, ut aiunt, Gisleberti spiritus in Philippo, ipsius plane et nepote carnis, et haerede ambitionis.» Audiatur nunc Mabillonius: «Gislebertus seu Gilbertus decessor fuit Hildeberti, qui anno 1125, ex cathedra Cenomanensi in Turonicam translatus est, eamque tenuit annis sex cum totidem mensibus, ut ad epistolam 122, notavimus. Eo mortuo Philippus, Gisleberti nepos, malis artibus sedem invadens, favente Anacleto, huic epistolae occasionem dedit, et sequenti, quae prior scripta est.

262. «Philippo cedere coacto Hugo, canonice suffectus. 0769D Lege Analectorum,» quae ipse Mabillonius vulgavit, «tom. III, pag. 338.» In notis autem ad epistolam 122, a dicto Hildeberto ad Bernardum scriptam, sed hoc ordine inter Bernardinas collocatam, haec observantur: «Hildebertus, hujus epistolae auctor, Cenomanensem ecclesiam rexit ab anno 1108, ad annum 1125, quo in metropolim Turonensem mortuo Gisleberto suffectus est. Id constat tum ex Orderico Vitali in libro X, ad annum 1098, tum ex Actis episcoporum Cenomanensium, in tomo III Analectorum editis, ubi Guido, ejus in sede Cenomanica successor, post longas altercationes anno 1126, consecratus memoratur. Turones rexit annos tantum sex cum totidem mensibus. Sic enim habent Acta praedicta, quibus apographum Chesnianum 0770A consentit, atque Joannes Maanus in Metropoli Turonensi, imo etiam Ordericus ad annum 1195, pag. 882, ubi Hildeberto fere VII annos archiepiscopatus tribuit. Non ergo pervenit Hildebertus ad annum 1136, ut in Gallia Christiana legitur: sed mortuus est anno 1132, quo anno utique Joannes Maanus ejus obitum reponit.» Tria itaque ex dictis consectaria sequuntur. Alterum, ut vir sanctus bis, ac diversis annis moratus fuerit Viterbii: alterum, ut Manricus utramque moram confuderit: tertium denique, ut epistola, quam idem sanctus scripsit ad Philippum, anno Christi 1133, restituenda sit, sicut ostendebat Mabillonius. At nos sanctum Viterbio discedentem revisamus.

263. «Inter haec, prout refert Manricus num. 7, 0770B cum Gerardus convaluisset, Bernardus Pater confestim Viterbium deserit, et Romam scandens, convenire singulos, congregare universos, auctorem schismatis Petrum detestandum, Innocentium sequendum cunctis ingerere, unitatem Ecclesiae praedicare, scindentes arguere, excusationum effugia penitus claudere, etc. At quae rebelles velamenta praetexerent, et quas sanctus rationes illis objiceret ad revelandam debellandamque perfidiam, Bernardus (imo Ernaldus) Bonaevallis abbas his narrat verbis:» quae vide apud nos cap. 5. Verum quanta fuerit in oratore dicendi vis, quanti in rebellibus ex potenti ipsius sermone motus animorum, quantus obitae a viro sancto apud Romanos legationis fructus 0770C pro Ecclesia Dei, perspicum est ex laudato biographo, qui rei eventum sic memorat ibidem num. 132: «Auditis his aliisque viri Dei sermonibus, defluebant a Petro, et quotidie partis illius dissociatis agminibus, vincula rumpebantur: ipsius quoque Petri animus tabescebat, quia se quotidie minui, Innocentium vero crescere minime dubitabat,» etc.

§ XXV. Quae apud Casinenses gesta dicuntur, praesente S. Bernardo, partim sunt falsa, partim verosimilia; corporis ejus infirmitas, ac desiderium revertendi ad suos.

265. Eminentissimus cardinalis Baronius ad annum Christi 1137, exposito schismaticorum statu in urbe Romana, asserit num. 5, sanctum nostrum ibidem «diu moram magno proventu catholicorum protraxisse.» 0770D At si vera sunt, quae habentur apud Petrum diaconum, istius temporis scriptorem, in Chronico Casinensi, fuisse eum in Campania mense Julio, atque in Monte Casino functum munere legati oportet. Scriptor Annalium Cisterciensium ad annum mox signatum, cap 2, num. 1 et 2, refert, a Casinatibus, Anacleto et Rogerio ante addictis, vocatum fuisse Lotharium, per quem Ecclesiae reconciliarentur; addens quae apud Casinum hic gesta sint, a Falcone, cujus Chronicum Beneventanum citarat, omissa, atque a solo Petro memoriae prodita, seu vulgata ejus nomine. Fatetur quidem Manricus, haec esse, vera aut saltem verosimilia, de quibus legi potest praedictus Petrus in Chronico Casinensi libro IV, cap. 107, et seqq. a pag. 563, 0771A novisssimae editionis, quae exstat inter Rerum Italicarum scriptores, Mediolani excusos, tomo IV, una cum notis, quibus illud Chronicon illustratur. «At quae in praesentia Lot arii gesta feruntur, sicut pergit ibidem Manricus, quia a vero nimium videntur exorbitare, ne qua in parte nobis imputari possint, ejusdem Petri verbis placet scribere. Nisi quod tamen prius animadverto, quicunque fuerit ejus historiae auctor, ultra alios errores, de quibus infra, annum etiam incertum elegisse; neque solum incertum, sed repugnantem; quippe sequentem 1138, in quo Innocentius Romam jam reversus, Lotharius vel a Roma etiam discesserat.»

265. Auctoris autem verba deinde recitat e Chronici Casinensis libro IV, cap. 110, quae in designata 0771B editione Mediolanensi notantur lib. IV, cap. 109, sed nos illa hic e textu apud Manricum contrahimus in pauciora, ex eisdem delibantes, quantum in rem nostram sit satis: «In nomine Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, anno ab incarnatione ejus 1138, Indictione prima, septimo Idus Julii, anno imperii Lotharii caesaris septimo, [Edit. Mediol. sexto], residente eodem invictissimo principe ad Aquas Pensiles, considente etiam Peregrino patriarcha Aquileiensi, cum archiepiscopis, episcopis, abbatibus quam plurimis, causidicus pro Romana Ecclesia directus est Girardus cardinalis, tituli sanctae crucis, et Guido Cardinalis, qui ambo Romani postea fuerunt pontifices;» atque inter alios, 0771C qui ibidem nominantur, signatur «Robertus [Edit. Mediol. Norbertus] Claraevallensis abbas . . . Ex parte vero Casinensis ecclesiae auditores fuere Henricus dux, imperatoris gener, Conradus dux,» ac plures alii, quorum nomina ibidem exprimuntur. «Facto itaque silentio imperator dixit: Non modo praesentium et temporalium, verum futurarum aeternarumque rerum in hoc conventu discussio erit. Nos quoque vestigia praedecessorum nostrorum sequentes, dignum duximus huic interesse concilio, et eorum quae dicentur, librare momenta.» Haec ex dicto Chronico apud Manricum; varias autem lectiones, quae sunt in editione Mediolanensi, non pono, praeter duas.

266. Acta istius consessus tanquam spuria castigans 0771D Manricus num. 4 et 5: «Quibus, ait, plane videas indignam prorsus Ecclesia Romana, caeterarum omnium capite, cum peculiari membro concertationem, indignum ligitantibus tribunal, saeculare ecclesiis et ecclesiasticis. Denique indignum Innocentio Papa factum, qui Cardinales, qui Bernardum legaret ad hoc negotium, ut vel ex his falsitatis arguatur, quicunque scripsit. Quin et Robertus (sive Norbertus, ut habet editio Mediolanensis) abbas Claraevallis non minus arguit figmenti suppositionem. Subjicit statim disputationis seriem prolixe continuatam per dies quinque, inter Girardum cardinalem, et ipsum Petrum, hunc defensorem ecclesiae Casinensis, illum Romanae. Disputationis praecipuus scopus fuit, an Casinenses, abjurato Anacleto, 0772A Innocentio obstringendi forent per sacramentum. Addita quaestio de electione abbatis, et quid juris haberet in eam Vicarius Christi. Subdit Petrus,» sicut pergit Manricus num. 6, «secundam disputationem cum monacho Cistellensi (sic ipse vocat) protractam diebus tribus, in qua adversario, ut apparet, sibi ficto, facile potuit, voti compos evadere.» Hanc disputationem secundam Annalibus suis inserit Manricus eodem num. 6 et sequentibus; sed nos nullam hic damus: utramque acri censura perstringit Baronius ad annum Christi 1138, num. 14. Proferamus ejus verba:

267. «Acta de disputatione cardinalium cum ipso Petro coram Lothario imperatore, ab aliquo pro arbitrio concinnata, cum multipliciter arguantur 0772B falsitatis, indigna putamus quae Annalibus intexantur. Ita Deus mentienti resistit, ut, quamvis vafer et callidus sit qui orditur telam mendacii, ejus obscuret veluti fascino intellectum, ut videre non sinat quae aliis sunt perspicua, ut sic inde possit redargui falsitatis.» Et mox, recitato istorum actorum exordio, ita prosequitur idem Baronius num. 15: «Locus autem iste, qui dicitur ab auctore ad Aquas pensiles, ubinam fuerit, ab eodem superius asseritur lib. IV, cap. 109, (in editione autem novissima Mediolanensi cap. 108), nempe fuisse prope Melphim. Ait enim: Monachi accelerare fugam contendentes, Melphim primo, inde ad lacum Pensilem (in dicta editione pag. 565, vulgo Lago Pesole vocatur in notis) ubi 0772C omnis imperatoris exercitus cum Innocentio Papa consederat, advenerunt. Ibi vero contigit adesse imperatorem non hoc anno, sed superiori, quo descendit cum exercitu in Apuliam, ut suo loco superius est demonstratum auctoritate scriptorum ejusdem temporis. Quomodo ergo a Petro praesens annus, et anni praesentis Indictio ponitur, et certa dies consignatur mensis Julii ejus anni, quo nec imperator, nec Pontifex fuere ad Aquas Pensiles; sed Romae eo tempore degeret Innocentius, et imperator Lotharius jam ab Urbe recessisset versus Galliam Cisalpinam?

268. «Praeterea quisnam ibi ponitur Robertus abbas Claraevallensis interfuisse una cum cardinalibus publicae disputationi: cum non alius, quam 0772D sanctus Bernardus fuerit hoc tempore abbas ClaraeVallensis? Insuper quomodo passurus fuisset Innocentius, Lotharium imperatorem praefuisse judicem inter cardinales et monachos Casinenses, qui (ut vidimus) maxime indigno animo tulit eumdem audisse causam monachorum inter se dissidentium? Haec sunt, et alia, quae arguant eadem illius affixa acta esse penitus commentitia, sicut sunt magni dedecoris schismaticorum monachorum illorum, qui contra Romanam Ecclesiam eo modo disserere tanta procacia proponantur. Sic igitur acta illa non anno Christi signanda erant trigesimo octavo post millesimum centesimum; sed trigesimo septimo: non indictione prima, sed decima quinta: non anno septimo Lotharii imperatoris, sed quinto, et in aliis castiganda, 0773A ut diximus.» Hactenus Baronius: cujus censurae haec adjungit inter alia supra indicatus historiographus Cisterciensis num. 9, dicens: «Quibus addi posset, quisnam Cistellensis ille fuit, tantae tunc apud omnes aestimationis, cui causa publica defendenda committeretur, tam minimae, ut anonymus existeret, ignotus etiam ei, quem impugnabat? Anne Bernardus, quem, ne iterum falso nominaret, maluit omittere? At Bernardus non eminus astaret, quem pontifex, quem imperator venerarentur, quem assidentem inter cardinales orbis aspexit. Sed neque vocandus ad conflictum foret, si non conflictus illi committendus, etc.»

269. Atque haec quidem sunt gravamina, quibus acta in Monte Casino tanquam spuria ac commentitia 0773B traducuntur ab utroque isto scriptore: sed narrationem Petri Diaconi auctor Excursus historico-juridici, qui in editione Mediolanensi intexitur ejus Chronico pag. 566, et sequentibus, fuse et operose conatur defendere contra accusationes Baronii ac Laureti; quibus quomodo respondeat, ibidem videri potest. Sed illud argumentum, quod hic addam, quodque nec a Baronio, nec a Manrico, nec ab auctore praedicti Excursus video tactum, videlicet tempus, quo Lotharius imperator e vita excessit, maximum videtur habere pondus adversus acta illa in Monte Casino, de quibus est controversia. Argumentum porro illud, a Pagio in Critica Baroniana ad annum Christi 1138, deductum, ego in 0773C rem praesentem converto. Sic igitur ibidem memorat num. 6 contra Baronium: «Ad num. 12 et seq. Baronius mortem Lotharii imperatoris usque ad mensem Decembrem currentis ann. differt. Verum Lotharium superiori anno demortuum . . . extra omnem controversiam esse debet. Robertus enim de Monte, Dodechinus abbas, continuator Lamberti Schafnaburgensis, chronographus Hildensheimensis, et alii passim, Lotharium anno praecedenti demortuum produnt, et Conradum currenti ei successisse, ejus diplomata invicte demonstrant. Fundamentum Baronii anno sequenti evertemus;» quo etiam diplomata illa memorantur num. 3. Pergit Pagius dicto num. 6:

270. «Falco in Chronico ad annum 1137, ait: 0773D Hoc anno praedictus imperator . . . mortuus est in partibus Tusciae.» Quae vero addit Pagius de alio mortis loco, tam non spectant ad praesentem nostram controversiam, quam quo corpus ejus sit delatum, de qua re ibidem agit. De die autem emortuali imperatoris Lotharii scribit ex auctoribus, quos affert, num. 7: «Nocte inter III et II Nonas decembris media eum vivere desiisse.» Cum vero coronatus fuerit imperator anno Christi 1133, mense Junio (videsis Baronium, et ejusdem criticum), consequens est, ut e vita excesserit anno imperii sui quinto. Quoniam autem argumentum, quod assumere visum est contra consessum Casinensem, positum est in ratione temporis, Baronius quidem alias notas chronologicas rebus in eodem actis adaptat, 0774A ut modo retulimus; sed ex morte imperatoris enervare illa haud potuit, quia eam innectit anno 1138, nec potuit Manricus, qui hunc annum eidem assignat cap. 7, ad annum 1139. Sed dispiciamus quidnam respondeat auctor Excursus historico-juridici pag. 567, ad argumentum Baronii, a ratione temporis petitum: «Primum, inquit, criminatur errorem anni, et subinde Indictionis. Atqui male actum foret de historicorum fide, si ejusmodi leviora errata caeterorum veritatem infuscarent, ac detererent. Ulterius. Codex noster manu exaratus, unde haec sumpta sunt, non legit anno septimo imperii Lotharii, ut perperam editio Veneta, quae fucum fecit Baronio; sed anno sexto, qui signat Christi trigesimum octavum.»

0774B 271. Sed reponere poterunt emunctioris naris critici primo, errata chronologica in documentis historicis infuscare et suspecta reddere reliquorum veritatem, quando aliae difficultates eisdem inspersae occurrunt, quae eodem faciunt. Secundo, correctionem chronologicam in citato Excursu adhibitam, nihil valere, uti liquet ex anno emortuali imperatoris Lotharii, cui Conradus anno 1138, successit. Tertio, se non concipere, quo pacto in litigiosam illam scenam Lotharius tanquam ejusdem praeses induci a Petro Diacono potuerit septimo Idus Julii, anno imperii sui septimo, vel si vis sexto, qui sextum imperii sui annum nunquam vidit, nedum diem illum, anno videlicet dimidio, et quod excurrit, eisdem praemortuus; 0774C a Petro, inquam, Diacono, rei gestae non tantum spectatore et teste, sed praecipuo, ut volunt, actore ejusdem ac patrono. Quarto, si altercatio ista vere a Petro scripta, et ei non adscripta ab alio (vide Excursum pag. 570), qui concipi possit, ita ab eo scriptam, ut tam crasse impegerit in chronologiam? quomodo item nomini Bernardi aliud supposuerit? Verum inter accusationes supra assignatas, et earum apologiam in Excursu, arbitrum me non interpono conferendo simul objecta et responsa omnia, ne longius abeam; hoc dico, mihi non videri certo evinci, Petrum Diaconum concertationis Casinensis saepenumero jam indicatae genuinum esse auctorem, eamque hoc modo, quo fertur, vere fuisse habitam, atque adeo S. Bernardum eidem interfuisse: 0774D cujus causa tam diu a nostro instituto jam defleximus. At sive ibi, sive alibi tunc moratus fuerit, non in otio vixit, sed in negotiis Ecclesiae catholicae promovendis, urente ipsum igne Spiritus sancti, qui non poterat quiescere. Quidquid itaque sit de dicta altercatione, legitur sanctus Abbas apud Casinenses fuisse alia occasione atque alio tempore.

272. «Compertum est, ait Manricus ad annum 1137, cap. 3. num. 1, Casinates . . . Innocentium, abjurato Anacleto, suscepisse, obedientia firmata per juramentum, quod praesentibus utriusque curiae proceribus, primum omnium abbatem emisisse,» ex Petro refert Diacono, quem citat lib. IV, cap. 116. In novissima vero editione lib. IV, cap., 15 factum narratur; secuti deinde monachi, prout ibidem invenies, 0775A et cap 118. Addit Manricus n. 4: «Quod vero attinebat ad electionem Rainaldi abbatis; ne vel ea sine Benedicti filiis agitaretur, Bernardo examinanda commissa est, duobus cardinalibus adjunctis, Haimerico et Girardo, qui firmandam infirmandamve decernerent, semel decretam aut everterent aut conservarent. Res utrinque discussa diu fuit. Verum cum irritam tandem intellexissent, quo negotium maturiori judicio suaviorique, nec sine integra audientia partis exsequerentur,» inquit idem Annalista, memorat ex Petro Diacono, quidnam actum fuerit in hac causa. Editio Mediolanensis lib. IV, cap. 119, pag. 583, sic habet: «Illucescente vero diluculo, Aymericus diaconus cardinalis, et cancellarius Romanae Ecclesiae, et Gerardus cardinalis sanctae Crucis, 0775B et abbas Claraevallensis ab eodem papa transmissi sunt, qui praedictum Raynaldum examinarent, et juxta canonum sanctionem ab abbatiae regimine sequestrarent.» Et post alia in hoc negotio actitata, quae deinde narrantur, cap. 122, pag. 595, haec exstant: «Sequenti autem die iterum ad monasterium ascendentes in capitulo resederunt, in quo, post peractum ab abbate Claraevallensi sermonem, cardinales auctoritate Apostolica eidem Raynaldo Casinensem abbatiam interdixerunt,» etc. Hisce itaque rebus gestis non sine dicendi auctoritate S. Bernardus interfuit, si sint genuina prorsus ac sincera, quae apud Petrum Diaconum leguntur.

273. «Rebus apud Casinum ita dispositis, prout 0775C narrat Manricus num. 5, et debellatis per Campaniam urbibus, quas sibi et Anacleto Rogerius per vim subdiderat, cum Innocentius versus Romam iter pararet, infirma alias Bernardi valetudo ultra consuetum viribus defecta, exhausta laboribus, solo spiritu corpus sustentabat. Exstat epistola illius hoc anno scripta ad abbates Cistercii congregatos, quae moribundum hominem depingit.» Argumentum epistolae intellige ex titulo, qui eidem praemittitur: «Hos,» nimirum abbates, «laborum et dolorum suorum conscios esse desiderat, excusans forte hoc pacto absentiam suam. Optat sane non peregre, sed inter suos mori.» Est inter alias Bernardinas ordine centesima quadragesima quinta, proferturque in editione Mabillonii a col. 150, ubi signatur scripta circa annum, in quo versamur, 1137.

§ XXVI. S. Bernardus ab Innocentio PP. missus ad compescendum Rogerium; clades a viro sancto ei praedicta, et coelitus impetrata; mitigatus ejusdem animus; acta in causa schismatis, et eorum adjuncta.

274. Pessima quidem vel nulla potius erat sancto Patri valetudo corporis, at non ideo, sicut perhibet Manricus ad an. 1137, cap. 3, num. 6, «cessatum a laborando, nec induciae concessae defectis viribus. Innocentius, Lothariusque Romam profecti, doctorem sanctum secum assumpsere, quippe quo sine nihil utrique laetum, nihil prosperum putabant posse contingere. Nec fefellit spes viros alioqui providos. Romae negotia Ecclesiae sic promovit, ut paulo post ad suos Clarae-Vallenses non dubitaverit scribere» 0776A sequentia, quae sunt in epistola 144: «Sed et hac vice quam necessaria Ecclesiae Dei sit vel fuerit praesentia parvitatis nostrae, dicerem ad consolationem vestram, si non gloriam redoleret. Nunc autem melius est, ut hoc per alios cognoscatis.» Hinc intelligi potest, a viro sancto ita rem communem Romae fuisse peractam, ut parum vel nihil ibi agendum reliquerit. Pergit Manricus: «Sed dum haec Romae melius succedebant, iterum in Campania turbata omnia, et civitates Ecclesiae vindicatae, rursus amissae atque expugnatae, devastatae, deditae, ad Anacleti partes revertebantur. Imperatoris discessus Rogerium ducem, Rogerius cuncta mala secum attulit, solius Bernardi meritis fuganda, quo soli Deo victoria ascriberetur. At quaenam mala imperatoris 0776B discessum secuta sint, non aliunde melius, quam ex epistola Guibaldi, novi Casinensis abbatis, ad imperatorem scripta, haurire poterimus.» Fragmentum vero illius delibat Manricus e lib. IV Chronici Casinensis cap. 127, in nova autem editione habetur illa epistola lib. IV, cap. 126, ubi tragica ac pathetica narratione exponitur barbara rerum scena, ac lamentabilis calamitas rabiei plus quam ferinae, quae omnem crudelitatis horrendo modo implevit mensuram, quemadmodum sigillatim ibidem legi potest. Quid agitur interea temporis in rebus tam deploratis?

275. «At pius princeps, prout pergunt Annales Cistercienses num. 8, senio et morbis fractus, et 0776C morti proximus, non potuit subvenire desertis rebus, et servabatur victoria Bernardo Patri, qua non posset ab alio defraudari. Perfecerat sanctus doctor in pace multa, et gladio spiritus, quod est verbum Dei, ignea nequissimi adversarii tela exstinxerat: at non armato militi oppositus materialem contra Ecclesiae inimicos ensem vibraverat: non in stragem, non in fugam rebelles egerat, ante conflictum parentes ipsius verbis; sive dimissos post tempus parituros. Ergo ne vel hoc frustraretur victoriae genere, divina providentia effectum est, ut solus, humilis, pauper et moribundus exercitui victori objiceretur (et) verbis, si pssset, Rogerium compesceret: [Manr. compesciturus]: sin minus, armis, atque illis armis, quae victa fugataque tunc nihil prorsus 0776D auderent contra victores. Baronius solius Innocentii consilium memorat. Ego in Bernardo (epistolam mox referam) imperatoris etiam consensum lego.»

276. En tibi, lector, textum Baronii ad annum 1137, num. 28: «At quid auditis his Innocentius papa? Reipsa expertus quam vana salus hominis, spe contra spem nitens in tanta desperatione rerum, contra furentes tyranni Siculi impetus, adversus ferociam ultoris et victoris exercitus, unum objecit hominem humilem, sed Dei virtute potentem, qui in fugam converteret sanctae Romanae Ecclesiae victores hostes. Ejusmodi plane novit esse opera Dei, nimirum quod infirma mundi eligat, ut confundat fortia. Sic igitur imperio Christi gladium exertum in defensionem Ecclesiae, in vagina recondens, ad arma spiritualia 0777A Deo potentia se convertit, sumens scutum fidei, eoque omnia tela nequissimi securus excipiens, illaesus laedere adversarium festinavit. Quomodo ista? Audi sanctum Bernardum Claraevallensem abbatem, quem Romae reliquerat ad reducendos schismate devios ad ecclesiam (ut audivimus superius esse narratum) ad Rogerium tyrannum, spirantem minarum et caedis in omnes, qui essent Innocentii papae communionis, pacis nuntium mittit,» etc.

277. Porro non solius Innocentii PP. mandato, sed etiam Lotharii imperatoris ac Romanae curiae impensissimo rogatu actum hoc esse, ipsemet Bernardus videtur indicare in epistola 144, ad suos Claravallenses: «Instantissima, ait, postulatione 0777B imperatoris, apostolicoque mandato, nec non Ecclesiae, ac principum precibus flexi, dolentes et nolentes, debiles atque infirmi, et, ut verum fatear, pavidae mortis pallidam circumferentes imaginem, trahimur in Apuliam.» Jam vero quid in hac viri magni ad Rogerium legatione peractum sit, exponamus: «Primum omnium admonendum putamus, inquit Baronius nuperrime citatus, duas simul legationes confundi ab auctore, qui res gestas sancti Bernardi conscripsit, cum videlicet una cum S. Bernardo missum esse Aimericum cardinalem cancellarium affirmat, et ex parte Anacleti Petrum Pisanum itidem cardinalem. Nam ista de missis ex parte utraque cardinalibus postea contigerunt, ut ex auctore, 0777C qui aderat, et ea scriptis mandabat, Falcone Beneventano, satis evidenter apparet. Missus est ergo primum S. Bernardus; postea vero, petente Rogerio, cardinales, cum videlicet a Deo humiliatus, verba pacis, quae contemnebat, audire libenter coepit.» Puncto hoc, quod postea se evolvet, praemisso, rei gestae historiam enarremus.

278. «Supererat, inquiunt Annales Cistercienses cap. 4, num. 1, ex parte Lotharii Rainulfus dux, Ecclesiae simul fidelis, et imperio, sed viribus Rogerio longe impar, sicut fortuna. Quippe ille paucos victosque ducebat, indeque timidos, nec aspernantes fugam, per quam suprema pericula evasissent. Hujus copiis et potentiam obtenta praeda, et multitudo robur, et animum victoria ministrabat. 0777D Ergo ad Rogerium Bernardus Pater missus, quod primum erat, dissuadere bellum, impedire congressus, instillare concordiam, et pacis foedera sancire sollicitabat.» Verum audiamus Ernaldum abbatem Bonae vallis lib. II Vitae, cap. 5, num. 132, haec enuntiantem: «Interea rex Siciliae Rogerius, qui solus jam ex principibus obedire papae Innocentio detrectabat, ad eum mittit, petens ut Aimericum cancellarium suum, et abbatem Claraevallensem ad se mitteret; nihilo minus a Petro Leonis idem petens, ut Petrum sibi Pisanum a suo latere delegaret . . . Mittebat autem in dolo, quia audierat Petrum Pisanum eloquentissimum esse, et in legum et canonum scientia nulli secundum: putabatque, si eloquentiae ejus in publico consistorio audientia praeberetur, 0778A declamationibus rhetoricis simplicitatem abbatis posse obrui . . . Ne diu morer, venit pars utraque Salernum. Sed militaverat ultio, et praevenerat tanti sceleris machinamentum. Parato namque ad bellum innumerabili exercitu adversus Rannulfum ducem, idem rex . . . subito viso duce audacter obviam procedente, territus fugit, effusumque exercitum praedae et caedibus exposuit, et innumeris militibus captis et interfectis, invitus ducem ditavit opibus et gloria sublimavit. Quae quidem ei juxta viri Dei verbum omnia contigerunt,» ut statim referemus, postquam ea quae per prolepsim hic a biographo recensentur, in meliorem temporis ordinem restituerimus ex laudato Falcone tomo V, pag. 124 editionis Mediolanensis.

0778B 279. «Interea, inquit, abbas de Claravalle, vir valde mirabilis et discretus, qui ad regem illum venerat pro tanti dissidii infestatione sedanda, inter regem illum et ducem pacis foedera alligare conatur. Sed pro multis variisque negotiis, quae inter eos quaerebantur, apud Salvatoris Dei potentiam nondum complacuit concordia alligari. Quid plura? Rex ipse exercitum suum divisit, et ad bellandum illum viriliter stabilivit; similiter et dux ille suos omnes sapienter ordinavit . . . Illico acies illa regis prosternitur. Rex autem . . . Dei adveniente judicio, timore perculsus, ipse primo terga vertens in fugam conversus est;» de cujus clade, ac spoliis a Rainulfo duce victore reportatis deinde tractat idem 0778C scriptor, addens, «Secundo . . . die stante,» id est, die XXX, secundum dicenda § proxime sequenti, «mensis Octobris bellum hoc actum esse.» Sub idem ergo tempus accidit vaticinium S. Bernardi, quo praedicto Rogerio cladem, et Rainulfo duci victoriam praenuntiavit. Vide Ernaldum capite designato, ubi num. 133 ita scribit: «Cum enim primus eorum qui vocati fuerant (imo verosimilius postea tantum vocati sunt), abbas sanctus adveniens regem in castris positum invenisset, per multos dies vicinas acies, ne committerent, impedivit, denuntians regi: Quia si conflictum inieris, victus et confusus abibis . . At ille ducem Rannulfum, et catholicorum aciem verbis potentibus adhortatus, sicut regi fugam, sic illis victoriam pollicitus est et 0778D triumphum.» Quin imo insignem hanc palmam precibus suis obtinuit coelestis ille bellator. Nam «cum ad proximam, teste Ernaldo, villulam declinasset, et instaret orationi, repente fugientium et insequentium clamor auditur. Siquidem per eumdem locum fugientem regis exercitum Rannulfus persequebatur. Egressus itaque frater quidam ex his, qui cum abbate erant, uni ex militibus occurrit, et, quid accidisset, interrogabat. At ille . . . Vidi, inquit, impium superexaltatum . . . et transivi, et ecce non erat. Nec mora, dux ipse secutus, ut monachum vidit, sicut erat armatus equo desiliit, et ejus pedibus advolutus: Gratias, inquit, ago Deo, et fideli servo ejus; quia non nostris viribus, sed ejus fidei collata haec victoria 0779A est; iterumque insiliens equo, hostes insequebatur.» Triumphus itaque ille illustris, victore judice, a viro sancto apud Deum ac Dominum exercituum oratus, exoratus et datus fuit, armisque coelestibus potius quam militaribus impetratus.

280. Rogerius interim pertinax ingenti cum clade fugatus, dum ad arma non posset, ad artes convertit animum. Rem sic exponit historicus Claravallensis, num. 4: «Rogerius, inopinata plaga accepta, eo timidior, nec ausus ultra progredi, nisi vires potentiamque resumeret, opportunum ad id tempus exspectans, vel magis faciens, ne interim a Rainulfo molestaretur, vafrum pro tempore consilium excogitavit, nempe ut Bernardum in suae conversionis spem conjiceret, et armis 0779B ex utraque parte submotis, disputationibus negotium committeretur.» Factum referemus ex Falconis Beneventani Chronico, notata etiam ratione temporis: «Secundo, ut ex eo diximus, die stante mensis Octobris bellum hoc actum est, de quo supra. Deinde rex nominatus (ita pergit Falco) taliter cum sequacibus suis aufugiens noctis tempore, altera quidem die ad castrum Paludis pervenit, deinde Salernum festinavit; diebus autem non multis evolutis, Rossemannus Beneventanus antistes consilio accepto cum judicibus civitatis, et sapientibus quibusdam, ad regem ipsum consolandum, et servitia civitatis offerenda festinavit. Precatur insuper, ut libertatem possessionum 0779C Beneventanorum, quam supradictus imperator concesserat, populo Beneventano ipse largiretur.» Annuit rex, uti liquet ex instrumento privilegii, quod producit Falco, signati Dominicae Incarnationis anno 1137 mense Novembri primae indictionis.

281. Narratis autem rebus, quae Rainulfus dux gessit post relatam victoriam, «Prope castrum Paludis, inquit idem Chronographus pag. 125, suorum virtute stipatus castrametatur die quidem Kalendarum Decembris.» Jam vero quae Ernaldus abbas Bonaevallis superius vel proleptice vel confuse referebat primo de petitis a Rogerio rege, ac Salernum profectis ad constituendam pacem arbitris, ac dein de victoria Rainulfi, ita tum ex 0779D praemissis ordinamus, tum ex sequentibus, ut quae sunt acta in conventu illo legatorum ex parte Innocentii atque ex parte Anacleti, huc retrahenda videantur, atque adeo non ad primum Bernardi cum Rogerio spectare congressum, quo verosimilius hunc sanctus Pater conventum ei suasit, at non persuasit: sed ad alium, post cladem videlicet ei illatam. Etenim Falco verbis ultimo loco a nobis citatis ista subjicit, e quibus colligo, quae primo asserit, ea pertinere vel ad primum sancti cum rege colloquium ante pugnam; vel in secundo post pugnam, priora fuisse confirmata. Sic itaque loquitur: «Cum praefatus abbas de Claravalle, vir valde mirabilis et discretus, de foedere pacis, et Ecclesiae unitate cum nominato 0780A rege confabularetur, assidue rex ipse cum abbate illo stabilivit, ut tres cardinales ex parte Innocentii papae, qui ejus interfuissent electioni, ad regem ipsum venirent; et tres ex parte Anacleti, et ordinem utriusque electionis regi insinuarent. Deinde rex ipse, ordine audito, utriusque partis sanctiorem et justiorem eligeret electionem.» Nota stabilivit, id est, ratum tunc habuit conventum, quo de antea cum eo Bernardus egerat, sed irrito conatu, sicut ego quidem interpretor. Nunc igitur convocatio illa, quam antea spreverat Rogerius, exsecutioni mandata est. Nam «continuo ad Innocentium papam (ita pergit Falco) et Anacletum delegatum est, et cursu rapido regis positio destinatur.» Hoc etiam satis clare significat Ernaldus 0780B ipse. Etenim, exposita clade Rogerii, scribit ista num. 134: «Nec tamen hac plaga sibi inflicta coelitus, correctus est animus regis, nec detumuit procella, quam conglomeraverat pravae mentis elatio; sed post fugam reversis, qui evaserant, simulans alacritatem, regio se ornatu attollens, stipata militibus curia, utramque partem praecepit accersiri, et prius instructo Petro, et multarum promissionum auctoramentis accenso, de causae suae rationibus eloqui jubet. Prior itaque Petrus electionem domini sui canonicam probare contendit,» etc.

282. Sed quandoquidem non satis distincte ac plene acta praesentis causae cum suis adjunctis, quae narrare pergit laudatus Vitae auctor, pertractat, 0780C ipsum ex Falcone supplebimus. Primo itaque in his actis consideremus personas, quae eisdem interfuere. Quinam eo acciti fuerint, tametsi superius eodem ex Ernaldo viderimus, ex Falcone tamen hic etiam memorare, ac rem confirmare nihil vetat: «Placuit itaque eis, inquit, et consilio eorum firmato ex parte Innocentii, Aimericus cancellarius, et Girardus cardinalis vir valde venerabilis, simul cum praedicto abbate de Claravalle Salernum super hujusmodi electione ventilanda advenerunt. Ex parte vero Anacleti Matthaeus cancellarius, et Petrus Pisanus cardinalis, et cardinalis alius nomine Gregorius similiter acceleravere.» Cur autem Petrus, Pisanus a Rogerio accitus fuerit, praemisimus antea ex dicto biographo.

0780D 283. Consideremus secundo acta hujus causae. Ernaldus cap. 5, n. 134, memorat sancti Patris cum Petro Pisano concertationem; quam vero apposite et potenter vir sanctus in ea perorarit, conficitur ex verbis ejus, quae producit idem biographus, et ex auditorum approbatione. Nam «ad haec verba, inquit n. 136, non se poterant ultra, qui praesentes aderant, continere; sed abominati sunt et vitam Petri Leonis et causam.» Quid, quod adversarius primo conflictu adeo prostratus fuerit, ut rationibus a sancto antagonista prolatis resistere et contradicere non potuerit, teste eodem biographo, qui mox subdit: «Abbas autem tenens manum Petri Pisani, elevavit eum, et simul ipse surrexit: Tutiorem, inquiens, si mihi credas, intrabimus arcam. Et 0781A sicut jam pridem mente conceperat, salutaribus illum aggrediens monitis, cooperante gratia Dei, protinus persuasit, ut ad Urbem rediens Innocentio papae reconciliaretur. Soluta concione, rex necdum voluit obedire.» Vides, una congressione circumscribi ab isto auctore acta causae praesentis, quae longe aliter extendit Falco, quando his verbis ea memoriae prodidit: «Quibus ita congregatis, paulo ante illos ex ipso nominavimus, rex ille, ut erat sagacis animi, providique consilii, prius partem Innocentii quatriduo usque ad occasum mirabiliter, et ultra quam credi potest, examinavit, sequenter autem Anacleti partem quatriduo similiter perscrutatus est.

284. «Studiose igitur et diligenter partibus utriusque 0781B electionis auditis, rex ipse clerum omnem et populum civitatis Salernitanae congregari mandavit, et episcopos, et abbates monasteriorum, qui convenerant, et coram eis taliter exorsus est: Domini et fratres, credimus vestram non latere prudentiam, qua de re cardinales istos . . . fecerim convocari . . . Sed quia multis quaestionibus, variisque responsionibus animus noster impeditur, solus ego super hoc tanto negotio finem impendere nequeo. Unde, si dominis istis cardinalibus videtur, ordinem utriusque scribant electionis, et ab utraque parte unus mecum in Siciliam descendat cardinalis, ubi, favente Domino, Nativitatis Jesu Christi Salvatoris festivitatem celebraturi sumus, ibique sapientes archiepiscopos, 0781C episcopos, aliosque inveniemus prudentis animi viros, quorum consilio Anacleti partem usque modo sectatus sum . . . Cardinalis ad haec Girardus respondit . . . Cardinalem quidem mittemus Guidonem de Castello . . . , qui vobiscum, sicut petitis, ad Siciliam veniat . . . Et his actis, unusquisque ad propria remeavit. Altera die adveniente praedictus Girardus cardinalis cum suis reversus est: solus autem Guido praefatus cardinalis remansit cum rege profecturus, sicut statutum est. Ex parte vero Anacleti similiter cardinalis alius destinatur. Quibus patratis, navigio parato, rex ipse ad Siciliam transfretavit.»

285. Antequam ad alia progrediamur, observet lector, apud Ciaconium in Vitis Romanorum Pontificum et cardinalium tomo I, col. 968, dici Guidonem 0781D illum Beneventanis praefectum urbem illam aliquandiu rexisse, Innocentio II, ex ea Romam versus discedente (vide Pagium in Critica ad annum 1137) ac proin nihil obstare, quo minus Salerni adfuerit cum aliis cardinalibus, tametsi inter eos superius non nominatus. Alterum est, quod moneo, silentium Falconis de oratione S. Bernardi ad Petrum Pisanum habita, ejusque per eamdem conversione ad obedientiam legitimi pontificis, officere neutiquam debere auctoritati Ernaldi biographi. Etenim quamvis ille taceat; hic tamen disertis verbis ista affirmat: cujus potissimum erat scopus, facta Bernardi colligere, ac ad posteros transmittere; Falconis autem non ita. Ad haec, non omnes auctores, qui de eodem tractant argumento, omnia 0782A scribunt; nam quoties necesse est, alium ex alio supplere? Idem statue de aliis rebus sancti nostri, quas Falco indictas reliquit, Ernaldus vero refert, qui facile eas intelligere potuerit vel ex «fratre quodam ex his, qui cum abbate erant,» vel aliunde, cum non clam, sed palam contigerint.

286. Consideremus tertio locum actorum in hac causa, Salernum videlicet, quo cardinales convenere cum S. Bernardo, laureatae, quam de Petro Pisano retulit, victoriae theatrum, ita tamen, ut alius locus in Sicilia ad ulteriorem causae discussionem a rege Rogerio fuerit petitus et impetratus. Quod vero Bernardus illuc etiam se contulerit, non memini me legere; imo vero, non videtur illuc esse profectus, uti argumento est, quod dicam ex Ernaldo 0782B de regressu ejus Romam, nec scio an et quid ibidem sit transactum. Enimvero Rogerium tunc necdum Innocentio se submisisse, eruitur ex dicendis infra. Urbs porro Salernitana non modo sancti praesentia, sed illustri etiam miraculo per eum fuit honorata, de quo scribit Ernaldus cap. 5, n. 136, additque illud: «per totam urbem divulgatum, ad aures regis et procerum ejus pervenisse.»

Consideremus quarto tempus hujus causae. Actitata nimirum illa fuit Salerni annum Christi 1137, ad finem vergente, mense, ut videtur, Decembri: nam Rogerius dicebat superius: «Ab utraque parte unus mecum in Siciliam descendat cardinalis, ubi . . . Nativitatis Jesu Christi Salvatoris festivitatem celebraturi sumus.» Hic sit finis legationis beatissimi 0782C abbatis; de cujus ad Urbem reditu dicere aggredimur, ea narraturi, quae anno proximo ab ipso gesta sunt.