DESCRIPTIO ITINERIS CISTERCIENSIS Quod ad Comitia generalia ejusdem sacri Ordinis, faventibus Superis feliciter expedivit F. JOSEPH MEGLINGER, Religiosus Sacerdos monasterii B. Mariae de Maris Stella, vulgo Wettingen, mense Maio anni 1667. (Lucernae, typis Godofredi HAUTT, in-32.)

F. JOS. MEGLINGER LAUDATUS A. R. D. JOH. MABILLON. (Ex Veter. Analect. tom. IV, Lut. Paris., 1685, p. 21.)

Inter coenobii Maris Stellae, alias Wettingensis, viros religiosos unum vidimus, Josephum Meglingerum, virum doctum et modestum, qui nobis duos libellos a se scriptos editosque amice concessit, ipse auctor ei typographus.Annus Cisterciensis est, in quo gesta praecipua sanctorum ac piorum Cisterciensium monachorum elegantissime referuntur. Ejusdem est Iter Cisterciense, quod composuit occasione capituli generalis Cisterciensis anni 1667, ad quod ipse profectus est.

LECTORI BENEVOLO.

Quoniam suspecta mihi ignorantia mea propria, propriaque oblivio est, hortor et moneo ut si qua deprehenderis digna reprehensione, aut ipse ea corrigere studeas, aut si id forsitan ex mansuetudine refugis et humilitate, mihi saltem quaecunque te moverint non dissimules amicabiliter intimare.

S. P. N. BERNARDUS, in Prol. ad tract. De vita et moribus Cleric.

REVERENDISSIMO IN CHRISTO PATRI AMPLISSIMO PRAESULI AC DOMINO D. EDMUNDO CELEBERRIMI MONASTERII BEATAE MARIAE DE SANCTO URBANO SANCTI ORDINIS CISTERCIENSIS ABBATI DIGNISSIMO EJUSDEMQUE SACRI ORDINIS PER HELVETIAM, ALSATIAM ET BRISGOIAM VICARIO GENERALI MERITISSIMO PATRI AC DOMINO GRATIOSISSIMO.

Urbanitatis sacrarium subiturus, ut votiva ad gratitudinis aram thura supplex adoleam, unica nominum, optione laboro; quibus pauperculum hoc munus, Epistolam ad familiarem meum de Itinere Cisterciensi exaratam, R. P. V. veniam consecratum: quae singula si proferri in medium necesse foret; sola haec 1567 inscriptio plures utique paginas, quam ipse libellus, impleret. Unum e sexcentis producam: quo cum caetera ex libelli lectione obvia supplebuntur, tum luce meridiana clarius elucescet; quo jure uni R. P. V. hunc meum quantulumcunque laborem debeam. Est igitur multorum opinio; Patres patriae, veluti quaedam Numino hisce Inscriptionum muneribus ex merito adorari. Cui sententiae quemadmodum libens volens subscribo: ita nec temeritate ulla, nec fuco eadem appellatione R P. V. venerabor. Etenim patriam nobis esse S. Ordinem certe illi palam faciunt; quos ubi sua libido, aut legum severitas ex ejusdem Albo expunxit, ut exsules habemus. Hujus itaque patriae nostrae Patrem ostendit R. P. V. vel paterna nostri omnium cura per visitandi solertiam; vel vicaria potestas supremi in S. Ordine Patris; vel denique laboriosa pro universis Ordinis sacri filiis sollicitudo; uti Lectori benevolo ex epistolae meae decursu patebit: enimvero quam non ficte hoc paternitatis titulo R. D. V. condecorem; generalia nuper aperuere comitia; quorum auctoritate inter quatuor primos in sacro Ordine Patres allecta; R D. abbatis de Morimundo personam, mirabili pro illo rerum articulo sagacitate ac prudentia R. P. V. sustinebat. Quare publicae luci exponenda haec mea descriptio neminem potiori respexit jure, quam communem patriae Patrem. Cum vero tam excelso honoris fastigio eminentem R. D. V. contemplarer, inscitiae meae mihi nimium conscius, non sum ausus eamdem in propria persona affari; sed avidum scribendi stylum cum amico meo, ab aliquot jam annis summa mecum necessitudine conjuncto, commisi; jussique totius Itineris nostri seriem familiari colloquio pertexere: partim ut tanto liberius jocorum hilaritatem, in via collectam, in ejusdem sinum, remota metus reverentialis hebetudine profunderem; partim, ut si fortunam in ea concinnanda essem nactus propitiam; tum demum de patrocinio (non alibi nimirum, nisi apud R. P. V. quaerendo) mihi prospicerem; si autem oculis R. P. V. indignus evasisset ingenii fetus; ignotus sepultusque apud amici benevolentiam delitesceret. Primo a reditu mense ad finem epistola pervenit; quam cum aliqui ex charissimis confratribus meis per otium evolvissent, urgentibus suadebant rationibus, ut typis procusam R. P. V. dedicarem. Neque omittebant suggillare me ingratitudinis, nisi obsequerer. Quid enim aliud R. P. V. mihi praestitisse, quam suo Tobiae magni illum Ananiae filium? Et huic, aiebant, gratissimus senex dimidiam fortunarum partem liberali donatione offerebat: tu vero, cui te totum debes, non exhibebis saltem aliquod grati animi signum? Revocabant praeter haec in memoriam vetera beneficia, a R. P. V. in Maristellam profecta; tot annorum labores, curas, sollicitudines; quibus cum multos privatim, tum universos sibi Maristellanos devinxit; atque hic ansam praeberi mihi, ut omnium nomine debitae gratitudinis affectum publice testarer. Cum impetu impellebant ista jam propendentem sua sponte voluntatem, ut quamvis incomposito incomptoque stylo mihi nullibi fecerim pro voto satis; neque mihi crudus, utpote rara exercitatione politus scribendi numerus placeret; tantam tamen erga R. P. V. conceperim confidentiam; ut non solum gratiosis ejusdem luminibus opusculum offerre legendum, sed celeberrimo insuper praefixo nomine cum debita filiali submissione sacrum dicatumque voluerim. Id etiamsi exile omnino sit, aliquod tamen a tam augusta fronte pretium mutuabit; emendabitque suam parvitatem, amplitudine nominis; vilitatem, excellentia dignitatis; contemptum, patrocinii fama. Atque ita me una cum libello, totaque Maristella nostra R. Pat. ac Dom. V. commendans, eidem felicissimam in plurimos porro annos sospitatem, optatissimam pacifici regiminis prosperitatem, ac tandem immortalem inter superos vitam affectuosissime precor. E Maristella Kalendis Septembris anni 1667.

Reverendissimae et amplissimae Pat. ac Dom. Vestrae Servus et filius obsequentissimus F. Joseph MEGLINGER.

APPROBATIO.

Nos F. Gerardus, Dei, et Apostolicae sedis gratia, monasterii B. Mariae de Maristella, vulgo Wettingen, S. ordinis Cisterciensis abbas; praesentium vigore concedimus, dilecto nobis in Christo Patri Josepho Meglinger, monasterii nostri subpriori et secretario; ut concinnatam a se Itineris, quod jussu nostro ad comitia generalia dicti S. Ordinis, hoc anno apud Cistercium celebrata peregit, descriptionem, typis mandare, et publici juris facere possit: cum illam duo nostri conventuales ad id deputati censuerint, et approbaverint. In quorum fidem praesentes litteras manus propriae subscriptione, et sigillo abbatiali munitas dedimus Maristellae, Kalendis Augusti, anno 1667.

F. Gerardus abbas.

Admodum reverendo ac religioso in Christo Patri Josepho in suam Ephemeridem.

Unde tibi subito data tanta facundia linguae,

Qua, Josephe, viae scribis ephemeridem?

Non iter aut Romam; non te perduxit Athenas:

Non ad Castalias Bellerophontis aquas.

Sed memini, matrem te convenisse, patremque:

Lac dedit illa tibi, suavia mella Pater,

Gratulantis animi affectu applausit F. Fidelis MOLITOR prior Maristellae.

Adm. R^do Patri ac domino Josepho Meglinger, secretario ac subpriori Wettingensi, etc.

Pictores inter Parrhasius, atque Timantes.

Magnoque in plausu Zeuxidis uva fuit.

Ad quam deceptae pransum venere volucres:

Sed rostri in tabulas irritus ictus erat.

Naturam ars imitata fuit quadrante colore,

Quodque fuit pictum, vivere dixit avis.

1568A Dixerit, aut rata sit; decepta in imagine saltem

Dum fuit, appensum nobilitavit opus.

Ignosces, venerande Pater, mi subprior ausim

Desuper hoc scripto mentem aperire meam.

Non ut adulator loquar. Illa relatio talis

(Ordinis ad Matrem, qua tua scripta via) est:

Sic urbes, campos, et agros, silvasque, lacusque

Exprimis ad vivum, prandia, prata, domos;

Vivida se reputet spectare quis omnia, dumque

Fallitur, errorem comprobet ipse suum.

Sat fecunda fuit tua sic . . . . . . . . tot,

Post reditum nobis attulit una sales.

Macta animo sis, Stella maris, tuus occupat, ecce,

Fetibus ingenii praeses uterque typos.

Musicus alter, hic historicus. Quid, Zoile, frendes?

Stulta avis in rostrum mitior esto tuum.

Debiti honoris et amoris ergo accinebat gratulabundus F. Gabriel MOSER, itidem sacerdos conventualis Maristellae, notarius apost.

Ode propemptica, ad reverendum dominum Joan Jacobum Mechlerum, Itineris in Epistolari theatro comitem.

Invade mecum non mihi cognitos,

Jacobe, calles; linquere patriam,

Galloque sub Phoebo repostas

Et me beatum! si lateri datur

Tuo sodalem, aut esse pedissequum:

Non Gnosia cera, tuoque

Non Daedalaeos ingredimur dolos,

Aut antra caecis callibus invia:

Sed melleo Claram-Parente

Quanquam viarum difficiles morae

Tardent euntem, et mille pericula,

Horrorque squalentis tabernae.

Seu claustra portae pensilis objicit

Miles, latentes insidias timens,

Perrumpe; seu pendentis arcum,

Fauces Averni; tunc animis opus.

Mechlere, firmo et pectore, triplici

Ad pectus aere, auroque visco,

Mutante lixa, cum vacuas feres

Questus in auras, murmure Gallico

Ridendus astanti catervae,

Hinc et specus, praeruptaque montium.

Umbrasque silvarum, arctaque vallium,

Et plena camporum vireta,

Quin et cruenti signa ferocia

Ubique Martis sol tibi deteget,

1570A Et urbium planges ruinas,

Ferroque; donec ditia pauperum

Famosa pandet Dola palatia,

Et picta conopaea, longo

Quid jam suaves blanditias meri,

Seu quid sonoras delicias canam,

Et aurium molles susurros,

Vel quid senatum concilii gravis,

Cisterciensis quem Pater advocat:

Multaque majestate plenos

Sed hic libellus te reliquum viae

Ducet, reducet: ne pigeat sequi;

Non error obstat non labores:

Auctori fraterni amoris ergo accinuit. L. M. P. W.

Admodum reverendo ac doctissimo in Christo Patri Josepho Meglinger Iter suum describenti.

Nempe exempla movent plus quam praecepta docentis,

Rhetoricae nobis, quae dare docta soles.

Actu demonstras, quid vera facundia possit,

Tam fecunda styli dum tibi vena fluit:

Themate tam sicco; quodque unica pagina totum

Absolvat; deni cum via sit tridui.

Hanc adeo extendis, quatuor ceu partibus orbis

Spectandis longum forte fuisset iter.

Materiam angustam, tu libertate volantis

Pennae dilatas; ingenioque volas.

Observantiae et amoris gratia cecinere Ejusdem obsequentissimi fratres alumni rhetorices.

EPISTOLA FAMILIARIS DE ITINERE AD COMITIA GENERALIA S. ORDINIS CISTERCIENSIS.

1569C Admodum reverendo ac doctissimo domino Joanni Jacobo MECHLERO, parocho in Marchia Suitensi, amico suo integerrimo, F. Josephus MEGLINGER, salutem.

Nisi epistolarum numerum ignorares, quas a me per annos quindecim accepisti; dubitares forsan, amicorum optime, an exciderit e memoria mea promissum, quo me obligaveram, transmissurum, enarrationem itineris, quod superum favore ad comitia generalia, in archicoenobio Cisterciensi celebrata, suscepi, et inter vernos hujus anni flores feliciter expedivi. Etsi vero nihil essem pollicitus; quia tamen amicitiae nostrae sanctissima lex, seu laeta seu sinistra nobis acciderent, semper fecit utrinque communia; non sine noxa te a consortio tantae felicitatis meae exclusissem. Totius igitur itineris seriem ordine illo pertexam, quem succedentes sibi mensis dies, et propemodum horae statuent. Nudam tamen ephemeridem seu diarium non dabo, 1569D ut porrectam chartam obiter caeci instar percurras, deinde damnaturus ad vermes; sed diligentia non perfunctoria circumquaque te quasi manu perducam; et quae conspexi, gratis, tantumque non vivis coloribus depingam divi praesertim melliflui Patris 1570C nostri Bernardi vitam ac prodigia, quantum feret occasio, non segniter in medium producam: hoc scilicet melle conspersurus crudum saporem styli, prima hac exercitatione in publicum emergentis, et eum quidem pari facilitate ac libertate, ducere decrevi, quali omnes epistolas exaro. Nisi si materiae gravitas aliquid ponderis aut hilaritas nonnihil salis admoverint. Veritatem porro tanta a me religione exigam, ut praeter comperta nihil afferam; tuque certum habeas, ubi mensuram seu temporis, seu loci leges adjunctam; ne lato, ut dicitur, ungue plus minusve reperiri.

2. Priusquam tamen te itineri permittam, pauca docendus es de itineris, titulique huic epistolae praefixi causa; ex qua simul facem arripies, plura alia, quae per narrationis decursum minus clara rerum nostrarum ignaro sunt, altius penetrandi. Haec ex Annalium nostrorum monumentis breviter ausculta. Divus Robertus, nobilis Campanus Regulam S. Benedicti 1570D per annos plures in diversis monasteriis tum prior, tum abbas, professus, arctioris vitae desiderio, ex monasterio Molismensi cum viginti sociis ad incultam eremum, Cistercium, ob plura ibidem stagna ac cisternas dictam, se contulit, anno a reparata 1571A salute 1098, atque in hac solitudine episcopi Lugdunensis tum legati apostolici auctoritate prima sacri instituti fundamenta jecit. Sed exinde summi pontificis Urbani II jussu Molismum reversus, paulo plusquam per annum Cistercio praefuit. Successit illi in regimine S. Albericus, a coeli regina alba cuculla sacri candorem ordinis praesignante, donatus; quem ad superos raptum secutus est S. Stephanus, natione Anglus; is qui Bernardum una cum triginta sociis in Cisterciense tirocinium recepit, anno Christi 1113. Tam praeclara accessione auctum Cistercium instar uberrimi fontis sese longe lateque per sacras colonias tanta celebritate diffudit, ut in universum terrarum orbem nominis sui gloriam circumferenti summi pontifices, imperatores, reges, principes, omnisque nobilitas sua liberalitate applauserint. Itaque sacro Ordini nostro nomen a primo monasterio Cisterciensi natum; cui caetera omnia ex eo nata coenobia, velut parenti filiae, 1571B materni honoris praerogativam jam inde ab origine detulerunt. Quarum filiarum primam a sui ortu anno decimo produxit firmitatem; paulo post Pontiniacum, Claramvallem, ac Morimundum. Et ex hac quaterna scaturigine prodeuntia deinceps monasteria suas quaeque matres, titulo primatum, seu primorum in ordine Patrum, eorumdem abbates, condecorarunt. Quatuor annos D. Bernardus praeerat Claraevalli, et suo Cistercio decem Stephanus; qui piae posteritati per legum sanctitatem consulturus, anno Christi 1119, omnes in Cistercium convocavit abbates, eorumque consilio chartam, ut appellatur, Charitatis condidit: qua inter caetera sanxit, ut quotannis omnes totius Ordinis abbates apud Cistercium convenirent, de rebus conservando Ordini necessariis consulturi. Ea lex circa initia haud negligenter observabatur; sed postmodum ob bellicos tumultus, aliaque incommoda, rariori in usu fuit. Veluti etiam postremis hisce temporibus, post repetitas licet convocationes ultra 14 annos intermissa, 1571C tandem auctoritate summi pontificis in hunc praesentem annum 1667 indicta fuit: mandatumque omnibus coenobiorum praesidibus ut, nisi urgentissima causa impediti, per se aut suos commissarios compararent.

3. Ingenti desiderio tenebatur Rev^mus meus abbas de Maristella celeberrimum tantorum praesulum conventum spectandi; verum morbis obnoxia corporis constitutio ipsum ad alia consilia divertit. Suasu igitur Rev^mi domini vicarii generalis de S. Urbano, placuit, ut ego illud iter susciperem, abbatisque mei absentiam irem excusatum. Quae mens mihi imposita hac provincia fuerit, non facile exposuero. Pulsabat animum, regiones peregrinas perlustrandi cupido; quam accendebat amor in Mellifluum Patrem Bernardum; eum enim prope vivum in terris intueri mihi videbar, si loca illa visenda darentur; quae illum in hanc mortalis vitae lucem 1571D effudere; quae tironem aluerunt, quae abbatem adorarunt. At retrahebat prurientem animum partim magnitudo suscipiendi muneris, partim virium debilitas, itineris molestiae procul dubio succubitura. Nulla deinde ejusmodi negotiorum experientia, nulla in his studiis exercitatio; nulla Gallici seu moris seu linguae notitia suppetebat. Inter hos ancipitis deliberationis conflictus unice aures invocantem obedientiae tubam advertebam; qua duce, etiam e Labyrintho, si quis occurreret, sine alia me Ariadne explicaturum, mihi pollicebar. Quamobrem collectis, quae itineri opus erant sarcinulis, vigesimo quinto Aprilis Maristellam reliqui; perque oppidum Melingense (commodissimo situ ad Rusam fluvium, quem firmo ponte claudit, positum; transitumque praebet commeantibus ex Italia, Alsatia, et ora finitima mercibus; fuit etiam aliquot abhinc annis opportunus fortissimusque obex, ne heterodoxi Bernates cum Tigurinis arma in Catholicos conjungerent) 1572A ad pagum Surensem in meridie; vesperi ad monasterium S. Urbani perveni.

4. Hic quia triduo me detinui, non te pigeat, pauca, quae ibidem observavi de tam celebri Helvetiae nostrae coenobio audire. Et situs quidem illud non adeo ab amoenitate commendat; quippe grandi luco, Boowald vulgo dicitur, occidentem versus, lucem pene auferente, tam exotica arborum proceritate, ut eas in malorum usus pro maritimis navibus non raro Hollandi per Arolam primum, deinde Rhenum fluvios auferant. Multa praeterea stagna, dubites an majorem ex copia piscium utilitatem, an ex insalubri terrae halitu majora incommoda gignant; quae tamen majori ex parte incolarum diligentia sustulit; tum fossis ad pigrum liquorem recipiendum deductis, tum silva tam late excisa, ut aer spirandi libertatem nactus vaporum spissitudinem idonea agitatione dispellat. Ita cicurata silvestris gleba fecundo gramine vestitur, ut vix uspiam 1572B Helvetica pecora feliciori ubertate pascantur. Spectavi boum ibi numerum bene grandem, tam vastis artubus eminentium, ut elephantorum speciem referant. Certum est hic boves eo magnitudinis excrescere, ut pondus bis mille librarum frequenter unus excedat. Insigne hoc monasterium fundatores habuit tres fratres (sic enim ex ejusdem antiquis monumentis excerpsi) germanos, Luitoldum seu Lupoldum; Wernherum (qui ambo in Bellavalle S. ordinis Cisterciensis habitum, se, et fundandum monasterium Ordini dedicantes, induerunt, priore ibidem ad sacerdotium promoto) et Udalricum, strenuum in saeculari militia equitem, liberos barones de Langenstein, quod eorum castrum fuit, milliario circiter a monasterio dissitum, cujus adhuc hodie rudera visuntur. Annus primae fundationis in alio, quam ubi nunc est fundo, Rotha nuncupato, ignoratur, ob trinam miserabilem monasterii combustionem, quae pleraque antiquitatis documenta absumpsit. Produxit autem ex Dunensi bibliotheca R. 1572C P. Carolus de Visch illius loci prior, antiquissimam, nempe ante annos quadringentos et quadraginta (quam ideo verissimam censet) conscriptam monasteriorum ordinis Cisterciensis chronologiam, in qua annus fundationis monasterii de S. Urbano ponitur 1148. Post multos inde annos translata est fundatio in alium fundum vicinum comparatum ab illustri D. Arnoldo barone de Capfenberg (qui ideo etiam inter fundatores numeratur) ibique monasterium, quod adhuc exstat, aedificari coeptum est anno Christi 1191, eo scilicet ipso tempore, quo insignis Burgundiae minoris, nunc Helvetiae civitas Berna, a quibusdam Arctopolis dicta fundamenta accepit a Berchtoldo duce de Zaringen, pontificatus Clementis III, anno ultimo, et Henrici VI Romanorum imperatoris anno primo. Quamnam S. Urbanus matrem agnoscat, facile conjicies ex allatis; unde nimirum primi illius incolae religiosi prodiere, Bellamvallem. Atque hoc idem antiquissimi codices manu 1572D scripti testantur; quos ipsemet tum Cisterciensii, tum in seminario Dolano inspexi; praeter Chrysostomum Henriquez nominatissimum nostri Ordinis chronologum, qui libro II Fasciculi sanctorum Ordinis id diserte affirmat. Quae supersunt S. Urbani memoriae monumenta, amplissimam dotem describunt a fundatoribus acceptam; sed suas etiam temporis et fortunae vices passa non eodem semper tenore progrediebatur: certe modernus Rev^mus praesul Edmundus abbatum trigesimus tertius, et in regimine jam vigesimum septimum agens minime tam felicem ejus statum invenit, qualem nunc sua industria illi comparavit. Praeterquam enim quod bona temporalia accessione plurium fundorum, arcis Liebenfelsanae, aliarumque commoditatum amplificaverit; templum elegantissimo altari exornaverit; totum pene monasterium e fundamentis recentissimum juxta atque cultissimum excitat. Religiosos numerat non minus quadraginta, qui in observantia 1573A Regularis disciplinae summa cum laude Numini famulantur.

5. Ex hoc itaque coenobio die 28 Aprilis post meridiem iter ingressi Solodorum attigimus, occupato diversorio in aedibus ad monasterium S. Urbani spectantibus; quas ejusdem procurator D. Franciscus Victor Biis, vir humanissimus, hac tempestate incolebat. Et is media ab urbe hora obvius Rev^mus D. abbatem et comites comptissima oratione exceperat. Dum familia coenae parandae incumbebat, exire placuit per urbem Rev^mo ut quosdam ex senatorio ordine notos inviseret. Ego jam obfirmato proposito pascendae oculorum curiositatis, observavi urbis situm, tam fertilitate soli, quam admotis a natura munimentis commendabilem: ambiente majorem urbis partem Arola flumine navium patiente: imminente ex opposito Jura monte praecipiti asperoque. Turres eamdem aliquot coronant, priscam utique aetatem spirantes, quam nonnulli a tribus 1573B annorum millibus deducunt. Aedes tamen ad praesentis saeculi genium excultae, nihil de rudi tantae vetustatis barbarie reliquum esse demonstrant; uti et ipsi incolae, simul ad Gallicos mores venuste compositi, simul Helvetica liberalitate apertam verbis et opere mentem ingenue exerentes. Id in coena per claram experientiam docuerunt convivae, plerique ex patritiis, stipati plenis honorarii vini utribus sine numero; more scilicet, qui in omni Germania invaluit, ut honore primo salutent gratos hospites magistratus, oblato vino. Ferculorum princeps condimentum erat sociorum mensae modestia (quam nunc passim discretionem vocamus) per quam integra fuit cuique pro arbitratu bibendi libertas; nec ullus inhumana humanitate obruebatur importuna scyphorum caterva; sed praelibare poculum, quocunque titulo insigne, totum respondendi debitum absolvebat. Mature etiam solutum convivium ad strata dimissos nostrae quieti reliquit. 1573C Ita ut bene mane peractis, quae divini obsequii sunt, alterum itineris diem raptim accepto jentaculo, serena coeli facie, simus exorsi. Paulum extra moenia admirabundi spectavimus multa ibi aedificia funditus dirui; non secus ac si imminenti in obsidionem hosti suburbia subtraherentur. Rei causam percunctantibus, responsum est: senatui populoque sedisse, urbem commodo nec operoso vallo cingere: non quod apertum Martem hoc umbone repellerent; sed, ut praeceps est in subitos motus Helvetia, inopinatos eventus mature praeveniant. Passim a Bernatibus aliisque excitari castella; urbes vastissimis claudi munitionibus; quamvis de nullo hoste palam constet: etiam se tandem effecturos, ne aut ab aliorum superbia contemni, aut de sua securitate cives metuere possint. Exhibuere deinde coloribus delineatam in papyro effigiem structurae, quam cogitant; talemque fore affirmabant, quam absque assumptitio praesidio soli cives intrepide defendant; sive subditi in magistratum, sive aliena vis in civitatem 1573D armaretur. Dilaudata breviter eorum industria, fortunaeque bonae favorem precati, intra quinque horarum spatium Biennam sumus assecuti.

6. Oppidum est Bienna, aliis Biela, modicum, sed situ admodum laeto; quem vineta, pratorum viror, et proximus lacus efficiunt. Signum aureae coronae nobis pro hospitio fuit, quod statim in fronte majoris plateae, seu fori, objiciebatur. Perquam lauto excepti prandio timebamus ingens exactum iri pretium; cum praesertim inservientium volubilis promptitudo ac sedulitas, sese ad exactae urbanitatis praecepta, quasi pro dein postulanda mercede obtruderet. Verum adeo decepti nostro timore sumus, ut prope infra justum pretium unum solummodo nummum aureum, qui Ungarici vocantur, admiserit, eumque inter gratias agentis verba humanissima. Trecentis circiter ab oppido passibus nos navis opperiebatur; qua conscensa equos famulis secundum lacum deducendos credidimus. Tres horas iter hoc 1574A navale duravit: optabam ut Cistercium usque lacus porrigeretur. Etenim tranquillum et in crystalli speciem laeve elementum adjacentes clivos jucundissima imagine reddebat. Detersis nubibus arridebat coelum, solisque radios placido zephyrus susurro frangebat, tam suavi tepentis aurae lusu ut et blandiretur sensibili caloris temperie, et quiescens undarum serenitas nullo fluctuum motu concuteretur; accedebat et alia oculorum voluptas, ex suspensarum in vicinorum collium praecipitio vinearum insolenti spectaculo captata; vix enim alicubi gleba apparebat, cui radicem infigerent palmites, tum prima veris aviditate folia parturientes; loci tamen genius illa vineta in uberrimos fructus educare mihi stupenti narrabatur. Inter has delicias, remigumque labores continenti exponimur, continuoque per vineta tramite Neoburgum usque penetramus.

7. Biennam si cum Neoburgo comparaveris, vix ullum discrimen, quoad amplitudinem, deprehendes, 1574B nisi quod hoc lacui propius junctum liberiori aspectu ejusdem fruatur. Castellum hic esse non advertebam in oppidi ingressu; et postquam R^mum dominum vicarium generalem vino honorario muneratus est gubernator loci, tum primum suggessit memoria, fasciculum illum turrium circa vetusta ibi aedificia stantem, castrum esse. Utuntur in hac urbe Gallica lingua, parentque Gallico duci de Longueville; qui tamen praefectos arci imponit, ex pacto, Helvetios Solodorenses, qualis modo ibi moratur; aut Bernenses; nam in utriusque ditionis confinio jacet Neoburgum. Haec pene omnis regio mordicus Calvini sectae addicta, religiosorum advenarum patientiam sannis et petulanti clamore, pro more scilicet maligni in Catholicos dogmatis, exercet. Simiae signum nos sub tectum recepit, satis commodum gratumque; cum et hospes jam Gallicae obsequiositatis decorem dexterrima corporis inflexione luculenter exhiberet; et cibi peregrino sapore imbuti sua 1574C novitate magis quam domestici arriderent,

8. Nocte vixdum exacta calorem solis praeventuri Neoburgo excessimus, per duas horas tramite non injucundo inter vineta et facilis glebae agros. Facilis, inquam; nam ecce vir unus cum uxore et duobus strigosis equis miro compendio totam agriculturam expediebat. Uno scilicet equo moliente aratrum, quod femina moderabatur; post tertium quemque sulcum agricola semina prodigebat, quem alter equus occam trahens e vestigio sequebatur. At longe diversa fuit reliqua viae facies, per asperrimam vallem, vulgo Kezerthal dictam, proficiscentibus. Praeruptos duos montes rapidus torrens scindit; modicus initio, sed pro loci angustiis et silvae, fragorem augentis, horrore, triste murmur per saxorum fremitum propagans. Et trames quidem ad sinistrum vallis latus circa clivi medium angustus, supra praecipiti rupe ceu pariete, infra non minus abrupta declivitate clauditur; nec latior saepe, quam 1574D ut vix duobus equis obviam sibi factis, invicem cedendi spatium relinquat. Nunquam, fateor, sine metu sui; nam tota prope via non per sabulum aut arenam, sed integras durasque rupes, fuerat; equorum ungulis crebra fricatione quasi ad cotem detritis, et ad lapsum lubrice laevigatis. Quin et saxa ingentia tam leviter supra verticem suspendebantur, ut insidentis aviculae pondere devolvi posse viderentur, et ea saepe delabi, monstrabant recentia passim vestigia, eorumque cumuli in ima valle collecti.

9. Feliciter tamen iter ante meridianum emensi in pago Couveto ad prandium haesimus; hospitium fasciculus Buxi e fenestra prominens indicabat. Advertebam in hoc diversorio, dum culinam transiremus, rem ante non visam; focum scilicet non in elevata ab humo lapidum structura excitari, sed in ipso culinae pavimento: aliam praeterea solis lucem non admitti, quam quae per caminum illabitur. Ipsa vero camini fabrica me summum rapiebat in stuporem. 1575A Totam enim culinae amplitudinem aequat, quatuor ejusdem parietibus pro fundamento innixa. Neque illam cocti lateres et calce mistum gluten conficiunt, sed aequatum dolabro tabulatum ex abiete a muris culinam claudentibus surgit, seseque ultra tectum in formam excavatae pyramidis erigit; atque ita nascentem ab igne fumum per capacissimas fauces transmittit in auras. Ne autem eadem janua, qua lumen immittitur, sese pluviae insinuent, binas valvas ita foramini aptarunt, ut nullo negotio longi funis opera claudi pro usu pandive queant. Idem quoque modus caminis ubique, qua iter fecimus, erat. Sex horae Couveto Pontisalium usque supererant. Medio itinere in fauces vallis incidimus, in quibus totus horror et asperitas, quasi in nervis, robur se collegerat. Etenim viam praecipitio satis incommodam plurima lapidum frusta multis acuminibus cruda, ei instabilis silex impediebant; perque lubrica luto vestigia equi gravissime ascensum 1575B moliebantur, implicatis eorum pedibus intra saxorum angustias, et semper aut lapsum, aut lapsu molestiorem cruris ruptionem sibi nobisque minantibus. Tandem ad cacumen montis evasimus, sua etiam observatione dignum. Acuta et praealta cautes eminet, per cujus medium non natura, sed chalybe facta arctissima via obstrui monstruosae molis ac densitatis catena potest, qua utraque rupes per incertos validissimos cardines conjungitur. Praetervectos deinde arcem Joux mira altitudine sterili, herbisque nudae petrae impositam, Pontisalium, vel ut alii volunt, Pontarlinum recepit.

10. Urbium comitatus Burgundici haec prima nobis occurrit; ad quam curiosius introspiciendam invitabat me quidem elegantissima tempestas, et altero mane Kalendae Maiae; sed pene lacrymis pro rore madebam; quas scilicet semirutae domus, tristes belli reliquiae, inter noviter excitata aedificia, suos fere adhuc cineres plorantia, expressere. Hunc 1575C tamen moerorem pulcherrime diluebam generoso liquore non jam Rhaeticae, sed Arbosianae vitis. Non contemno quae Vallis Tellina mittit seu mellea musta, seu in vehemens robur defaecatum merum: Arbosianum interea tantum antefero, quantum olim Paris Cypridem Lucinae. Dulce est Rhaeticum; sed effeminata mollitudine saccarum olens ac mulsum: hoc autem virili suavitate nec Canarias nec apes spirat. Rhaeticum recens celebrat acutus ille stimulus, qui linguam penetrabili titillatione exagitat; ast eamdem impetuoso nimium morsu pene laniat, adeo ut communis formae scyphum uno spiritu exhaurire vix, et non nisi solutis in largos lacrymarum imbres oculis sustineas; contra Arbosianum dum leviter pungendo acorem tantum eminus ostendit, natantia in amabili liquore labia nova semper aviditate accendit, ut dum fugientem quodammodo quis insectatur aculeum, eumque putat in fundo latere, etiam postremam guttulam sorbendo venetur. Porro nec odore cedet; quippe Rhaeticum 1575D non prius torcularis spumas et musteum nidorem ex ferventibus quasi adhuc faecibus dimittet, quam dulcor (quo uno commendabile est) exspiraverit. Cum Arbosianum maturos afferat a praelo spiritus transeuntes sedato ascensu ad cerebrum; non qui facessant tam acerbam tumultuationem, qua Rhaeticum est infame: adeo ut non illepido Germanismo Ghium (alias Chium vinum celebre insulae, sic appellatae, in Aegeo mari) vocare liceat. Par denique salubritatis est ratio; nam etsi Arbosianum non transparenti crystallo aut Pyropo resplendeat, Rhaeticis tamen nebulis non est opacum; quas ad caput in catarrhorum inundationem solvendas eructat, partim etiam stomacho ceu limum imponit, lentius quam crassa crambe digerendas. Vicissim Arbosianum liberaliter haustum, modico somno quiescens, ventriculi calorem idonea temperatura fovet, humores noxios eliminat, et deprehensas in cerebro nubes hilari serenitate componit. Ignosce 1576A licentius evaganti per siccam saltem memoriam stylo, longius ac disertius forte excursuro in praestantissimi nectaris encomia, nisi aridis nunc vestigiis incederet.

11. Kalendae, ut dixi, Maiae illuxerant, quibus, ut divina rite peragerentur, famulorum pars una cum R^mo domino vicario generali ad ecclesiam a familia Augustiniana incoli ab immemorabili aetate solitam; altera ad sarcinarum custodiam remanserat. Postquam primi redierant, ego cum reliquis eodem perrexi. Propior fano factus, verba illa ex sacro codice (Exod c. III, V. 3) admirabundi Moysis: Vadam et videbo visionem hanc magnam, quare non comburatur, aureis litteris exarata supra januam legi; statimque meus ipsemet interpres; belli, inquam, incendio solum hoc templum intactum stetit superstes urbis ruinis. Indagata deinde et cognita veritate rei, tanto majori pietatis sensu sacrum dixi. Quod ferme circa principium interturbaverat importuna 1576B circumfluentis copiose populi devotio; cum promiscue viri parvulique ad initiales missae preces, quas praeiveram, totidem ministri quot auditores, responderent. Eo finito breviter viam jentaculo munivimus, tendentes Salinum versus. Haud pauci per iter illius diei occurrere pagi similem cum Pontisalio fortunam a bello passi. Miserebar exustis vastatisque amplissimis villis, simulque mentis intuitum in Helvetiae nostrae conjeci felicitatem; quam utinam, aiebam, discerent ex hac miseria non odisse. Hi bellorum sunt partus; non simplex scilicet calamitas, etiam ad posteros luctuosam infelicitatem propagans. Ex florentissimis pagis vix decem tecta ex lapidum acervis pro recipiendis paucis hominibus exstant, et haec quidem ex ipsis ruderibus sine cultu, sine forma conflantur, nec, contra frigus nec aestum pluviamque fida. Melius patriae nostrae Numen supremum velit; miserae, si hac crudeli peste semel aduratur, mutaturae illibatum hactenus 1576C pacificae venustatis florem in cadaver et bustum.

12. Consimili omnino villa nos in meridie detinebamus, nomen illi Ala Vye. Ciborum aliquid in promptu erat, et vini defectum ego supplevi. Nam domi praemonitus, per loca egestate, quam bellariis abundantiora iter aliquando fore, duo vascula ex tenui lamina stanno illita fabricavi in formam thecarum, quibus equestria parva sclopeta custodiuntur, eaque ita ad ephippium aptavi, quasi ejusmodi tubos bellicos contra latronum insidias suspendissem. Capiunt ambo metretas (mensuras puto, ut nos vocamus) tres, plus minusve. His Pontisalii Arbosianum infuderam, omnium in hoc prandio praedam futurum. Quae quidem vascula non infrequenter in similes usus nobis inserviebant. Die jam in occasum inclinata Salinum urbem intra duorum montium angustias positam intrantes, quod lucis supererat consumpsimus in spectandis salinis.

13. Opus celeberrimum, et quod veterum poetarum 1576D carmina inter orbis miracula merito decantassent. Illuc nos hospes humanissimus deduxit. Ab hospitio distabant majores salinae passus circiter trecentos. Ad amplissimam aedificiorum molem porta armatis aliquot custodibus munita aditum aperit; ibi salinas inspecturi signum numismatis accipiunt, illi dein exhibendum, qui cum summa potestate operariis praeest. A porta per passus circiter quinquaginta ascenditur, patetque prima ad dextram manum janua; quam intrare nobis non permissum, quia solis feminis ea pars aedium incolitur, et virorum ingressum certa lex interdicit. Vidi tamen recedens in intimos domus angulos longissimum triclinium; per cujus medium ignis carbonibus alitus candenti rubore producta linea serpebat; et ejus utrumque latus proxime ambiebant orbes cocti salis, eo aestu ad plenam ariditatem exurendi; nam et ipsi candebant. Non procul inde ad aliam substitimus januam, vocatusque a nostro hospite operarum praefectus 1577A praesto fuit. Is dum inspecto signo ex hospite intelligit quare advenerimus, inopinato mediastinus quidam in pileum meum involat (erat autem novus et ex meliori lana) eoque sub thoracem suum subducto, lepida permutatione suum detritum, et sordibus fetentem vertici meo imponit. Rei insolentia motus, stomachari ego, et per haesitantia, balbaque semilatina et male Gallica verba. Ergo, clamo, jam aperta violentia advenas fide publica tutos hic impune nobis conniventibus depraedari? Interfatus cum risu plura meditanti mihi hospes (etsi jam ultimum Gallici mei patrimonii teruncium verba illa absumpserant) prehensoque, quem abjicere indignabundus paraveram, pileo: Non, inquit, praedam iste, sed obsequium quaerit, cauturus, ne dum in abditas cavernas penetramus, stillantibus e rupe undis pulchellum hoc tegmen detrimenti quidpiam patiatur: lite sic composita, ducem cum lucerna per excisam vivo ex lapide scalam, cochleae perpetuo 1577B gyro similem, sequebamur. Tenebrae, rupium horror, et labentium aquarum sonus anxio me terrore confuderant: adeo ut vix mediam scalam emensus dubitare inciperem redire an progredi praestaret; tandem inter caeca vestigia palpitantes ad imos gradus pervenimus. Hic ingenti scrobe bulliens e petra excipitur liquor, qui aut e proximo circum pariete in scrobem recto saltu cadit, aut canalium alveo per excisos fornices adductus, stagnum implet. Fontes plurimi numerantur, quos hinc inde intra cavernas dispersos ducis diligentia monstravit. Qui etiam gustandam aquam sale amaram in vitro propinavit, et uno tantum passu distantem dulcis lymphae scaturiginem uberrimam, non sine admiratione, ostendit. Ad machinam deinde, repetita per cochleam via, accessimus, qua falsus liquor ex profundissimo hoc antro ad superna transfertur. Eam longa junctim ex subacto corio lora per continuum sed oblongum circulum efficiunt, tanta nimirum proceritate, 1577C ut a suprema aedificii parte ad fundum usque scrobis pertingat; tanta porro latitudine, ut terni ac terni alveoli seu lignea vascula sex septemve metretas capientia suspendi perpetuo ordine possint. Ea lora superne girgillo incumbunt, cujus circumgyratione repleta vascula scrobi prius immersa, ascendunt, superata girgilli rota sese inversura, allatumque liquorem in paratos apte canales evomitura. Hi praeterea canales aquam ferreae sartagini immittunt, quae vastissima capacitate, circulari forma, multis pilis ferreis suspenditur; subtus quam fossa in formam crucis deducta ignibus impletur, absque ulla remissione diu noctuque fervens; adeo horribili aestu, ut ultra octo passuum spatium amotus haud leviter calorem persentiscas. Non visus est mihi ignis hactenus, qui inferorum flammas a divina justitia reis mortalibus succensas magis expressa imagine ob oculos posuerit. Et hic quidem, cogitabam, quid ad alterum illum saevissimum, aeternum, 1577D inexstinguibilem? Ad quem tamen caeci mortales nimis crudeli in nostram perniciem securitate properamus, unico, fortasse multi, passu mortis, distantes. Haec dum cursim animo meo obversarentur, socii jam ad alteram sartaginem stabant. Quies illi ab igne tunc erat. Nam alternis vicibus, nunquam una, ignem accipiunt; in tam ampla enim ferratarum structura laminarum haud raro mordax materia vitium, ut credo, facit; cui dein resarciendo, tam remitti calorem, quam exhauriri undas oportebit. Visis denique tricliniis salem jam coctum confusumque per acervos conservantibus, rursus hospitium petebamus.

14. Plurimae contignationes diversorium in sublime attollunt, cujus altissimum cubile ad urbis situm explorandum conscendens, mirabar tam debili muro et levibus tormentorum ictibus impari tam celebrem divitemque salis mercimonio civitatem claudi. Verum natura suis illam munimentis saepivit; quae mirabili rupium flexu duos tantum ad 1578A urbem accessus reliquit, arcto inter montium angustias tramite vix bino simul viatori commeandi locum concedente. Id quod postera dies non sine taedio nobis aperuit. Nam iter nostrum prosequentibus plures asinorum turmae occurrentes, molestissima morositate illas fauces frequenter impediverant; ita ut aliquoties in reperto extra viam angulo diu satis haerendum fuerit, donec ejusmodi cohors, plus quam octoginta aures continens pergendi spatium daret. Ferendis ad salinas lignis aurita haec animalia damnata, suo quaeque plaustro totam viae capacitatem obstruunt, cedere aut indocta aut inepta, et resistentem una secum in ruinam involutura. Tres pene horas tenuit haec importunitas, qua tandem superata in apertam planitiem delati animos ad sudam coeli malaciam explicavimus. Quae tamen amoeno vultu non ulterius nos recreavit, quam ad locum usque, quem prandio destinabamus.

1578B 15. Chamblai nomen est vico; deformi ruinis, et sua adhuc belli stigmata ex ruderibus monstranti. Dum nos hic prandio indulgemus, humidus a septentrione Boreas coelum omne nubibus implet, et illae nos deinde per horas quatuor pluviis; quas vehementi impetuositate flatus ita impegit ad latera, ut aqua sese in intimos vestium recessus, nequicquam objectis palliis, insinuarit, diuturna haec inundatio, ventorumque gelidorum impulsus non levi nos perfuderat taedio; quod tamen ad indignationem et iracundiam exaggeravit Excubiarum urbis Dolanae seu tarditas, seu pene injuria, quippe dimidia omnino hora ab urbis accessu et tecto nos arcebant; causati, ingressus copiam nemini posse fieri, nisi consentiente urbis praefecto. Advolabat interea tota vigilum cohors, quasi dato ad comprehendendum hostem signo; omniumque oculi, ut observabam, in unum illum tapetem contorquebantur, quem equo sarcinis portandis destinato famuli 1578C instraverant. Erat illud tegumentum pro communi more insignibus gentilitiis Rev^mi domini vicarii gen. Phrygia manu pictum: liliis, nimirum flavis e caeruleo texto micantibus. Quo flore cum etiam Gallica scuta signentur; milites isti animos nostros ab equestri tapete metientes, exploratorum scelus innocentiae nostrae per criminosam suspicionem imponebant. Et quanquam Rev^mus non dissimulata auctoritate ingeminaret, Helvetios nos esse, seque in Helvetiis abbatem sacri Ordinis Cisterciensis; attamen nec sacra nomina, nec coeli nobis tam graviter incumbentis inclementia extorsere tantum vel reverentiae, vel commiserationis, ut saltem tecta subire liceret. Allata tandem magis ratus gratia innoxia lilia a pluviarum mulcta absolvit, nosque abunde saturos madido Jove, intra moenia recepit, Ex tam contentioso introitu nos omine capto, ensem aureum pro hospitio designavimus.

16. Certior adventus nostri redditus Adam R. P. 1578D Georgius Millardet, S. S. Th. D. seminarii Dolani ad S. Bernardum provisor illico adfuit, dataque salutantis dextera, sua nobis obsequia vir humanitate, eruditione ac pietate spectatus in paucis, offerebat; nec segnius praestitit quam fuerat pollicitus. Nam altera die, Inventioni S. crucis sacra, jam in aurora, nos ad coenobium virginum, sub nostro Instituto Numini devotarum perduxit; ac inde, postquam per ordinem singuli divinis eramus operati, ad seminarii domum. Qua obiter considerata, libatoque candidi meri poculo (id namque offarii jentaculi vicem saluberrime subit) duobus nos comitibus commisit, quorum ductu errores per urbis compita excursari, vitaremus.

17. Horum suasu recta ad nosocomium magnum contendimus. Quod ad Dubii fluminis ripam excelso fastigio in regiae majestatis decorem assurgit. Tota moles in quatuor aequalia latera maximae longitudinis deducta, omni exteriori fronte quadrato lapide, nullibi apparente, etiam in juncturis, calcis 1579A litura, vestitur, supra primam altarum fenestrarum seriem pergula, seu ambulacrum lapideum, chalybis artificio in varias formas excisum suspenditur; aegrotorum usui accommodatum, ex liberiori subinde aura, et prospiciendi hilaritate morbi molestias ibidem mitigantium. Interior structura duplicem se mutuo sustinentem arcum, plura deinde omni parte concamerata conclavia ostendit; ex quibus duo magnitudine caeteris eminentia nos aliquandiu detinebant, per duo scilicet latera aedificii porrecta, angulus in quem utraque concurrunt, sacello occupatur, pegmatis auro argentoque splendentibus insigni. In ejus ara augustissimum Domini corpus asservatur, loco tam idoneo, ut circumjacentibus utroque in triclinio morbidis in aspiciendi solatium, et in extremo certamine, luctaque mortis, vel etiam alias cum opus est, in coeleste alimentum pateat. Viginti porro lectisternia secundum parietem collocata, nitidis de flavo colore conopaeis ad ejus patriae 1579B morem, sed supra talis miseriae sortem, perornantur. Cubile alterum viris, feminis alterum habitatur; dispositionis tamen aptitudine mutuum in sese prospectum impediente. Mundities tanta ubique, ut ejus solius curam, non egenorum aegrorumque hic agi diceres. Quilibet torus suum habebat inquilinum; quorum vultus aegritudinis tabe exesi, luridoque colore squalidi visitantium animos in societatem doloris violenter urgebant; et jacentium oculi e palpebrarum cavernis emicantes, latentem intra viscera cruciatum diserto silentio fatebantur: ac jure quodam lacrymas ab intuentibus exigebant, utpote quas ipsi jam omnes consumpsissent. Certe ad cancellos sacellum praemunientes sub curiositatis specie me aliquandiu a sociis aversus applicui, ne ruborem ex natantibus luminibus colligerem: utique cum in alterius cubiculi toros transversim oculos deflexissem; spectassemque ibidem e prima nobililitate (quod famularum et vestium apparatus testabatur) 1579C matronam lecto cujusdam miserae admotam, tantaque promptitudine et hilaritate pretiosissimos cibos illi de genibus ingerentem, ac si suavissimo suo pignori mulsum instillaret. Effluentem etiam ex ulceribus, quae genas morbidae laniabant, saniem ceu balsama, sine horroris aut nausere significatione, tergebat. Confirmabat afflictam affabili morum teneritudine et allocutionis suavitate: prodigebat denique bellaria, nummos, unguenta. Ut vere hic Magdalenam Christo servatori in hoc languenti membro inservientem intueri me cum singulari pietatis sensu arbitrarer. Recipiuntur in hoc nosocomium sine discrimine cujuscunque sortis homines, eademque charitas omnium miserias complectitur. Caeterum, quod maxime obstupui, paucae virgines, voto ad hoc praeclarissimum munus astrictae, totum rei domesticae laborem procurant. Ex iis prima nos ex hypocausto languentium (ne horrorem ex aperiendo mox teterrimo cujusdam ulcere conciperemus) 1579D ad alia conclavia comitabatur. Constructa sunt haec separatim pro singulis, si forte quispiam sonestior civis, aut ex patriciorum genere se illis credere velit, uti frequenter id fieri referebat, ab aliis peregrinis distincti tanto velocius convalescant. Proxime ad januam majorem domus pharmacopaeum aperitur; ubi unguentaria, liquores et quidquid seu simplex seu mistum curandis morbis industria medicorum invenit, suis ipsae virgines manibus coquunt, servantque vasculis, scriniis, vitris ad omnem elegantiam exactis; tam paratae quam peritae sua venenis antidota, sua doloribus lenimenta ingeniosa dexteritate distribuere; dignae profecto, quae caeteris omnibus per orbem gynaecaeis toto coelo praeferantur.

18. Integra hora nos hoc spectaculo delectati, inde extra muros aliam, sed et illam amplissimam admirationis materiam collegimus. Nimirum per urbis munitiones dilapsi tactos moerore animos, et allatam ex nosocomio tristitiam jocorum libertate 1580A detersimus. Liceat igitur et stylo meo tanta stupendi violentia correpto librare aliquantum sese, et supra vulgarem incedendi morem triumphantis tumore gradi. Sane cum oculos in illa munimenta conjicerem, illico vi plus quam, ut rebar, humana elevabar ad jucundam troporum audaciam. Refodiebam igitur fabulosam Nasonis Uranomachiam; scitabarque ex comitibus, an Titanes haec montium fragmenta istuc conjecissent, dum Ossam Olympumque comminuebant? nam inferioris et plebeiae magnitudinis hominum non erat acervare tantas moles. Daedali praeterea manum non vane suspicabar adfuisse operi, quod instar Labyrinthi per multiplices flexuum errores circumductum, suis etiam ahieneis Minotauris horrescat. Quare jam tandem risu abstinebo, aiebam, quo temeritatem fugientis illius ducis prosequebar, qui quinque abhinc ante lustra aliquot suorum millia huic monstro sacravit. Sed et surgentes in summam altitudinem muri sat 1580B terroris spargunt; non enim quasi novacula rasi, et calce illiti nitent; sed contracta quodammodo in asperas rugas fronte Martios furores roburque per saxorum impolitorum cruditatem spirant. Et veluti adhuc de tormentorum muralium quassatione ferocirent, suas cicatrices (quas ego maculis per impetiginem arrosae cutis comparabam) gloriose ostentant; leves quidem, et neque scissura, ne dicam labe, dignatas. Septem propugnacula quasi totidem tela de moenium circulo promittuntur, quae in mutuam opem ita sese invicem respiciunt, ut undique duo in unius defensionem invigilent. Fossae denique altitudo cacumen turris adaequans, quot militum tumulus esse possit demonstrans, non ferebat diuturnum palpitantium oculorum aspectum.

19. Interea nos ad prandium vocabat domini provisoris humanitas, quod in seminario liberaliter instruxit. Absumpta erat promulsis, cum ego ex mensae socio, quem lateri meo admoverant, explorare 1580C incoepi quidnam arcani tabula illa reconderet, quam ad templi fores media in urbe observavi suspensam. Expressit in illa coloribus aptis artifex fulgentem e radiorum medio splendore sacram hostiam, qua utuntur catholici sacerdotes, quando divinorum verborum vi, expulsa panis substantia externae illi formae sacratissimum Domini corpus inducunt, plebique adorandum exponunt; crystallo plerumque inclusum, aureisque circum ornamentis decorum. Delectatus ille mea curiositate: ibi, respondet, durat prodigium, quo Gallia vix vidit illustrius. Qualenam inferebam prodigium? Tum ille, ut conjicio, ait, nullam tam dignae rei notitiam habes; eam ergo tibi ab exordio breviter evolvam. In coenobio Faverniaco, in quo aliquot a Dola leucis monachi divi Benedicti legibus vivunt, per festa Pentecostis divinum illud mysterium, cujus effigiem tabula praefert, prostabat interdiu accurrenti ex vicinia innumerae fidelium multitudini. Cumque anno 1580D salutis 1608 Pentecostes in diem 25 Maii incidisset, ac vesperi ardens cera, pegmata illa, quae in medio altaris in scrinii formam condendo, pro usu, divino pignori erant, per aeditui socordiam comprehenderet, et flamma proserpens simul omnia altaris ornamenta in cineres solveret; unica, mirum! illa argentea theca latentem sub panis imagine Deum sustentans evasit illaesa; quam non tantum ignis non involvit, verum etiam supra altare in aere libero sublime haerentem reliquit. Non potuit diu silentio tegi tam apertum stupendumque portentum, quin frequentissimus populi accursus veritatem suis oculis haustam per omnes late regiones spargeret; multis curiositate, pluribus pietate adductis ad tantae rei novitatem. Die Martis jam illustri (nam eousque immota persistebat) e proximo pago sacerdos quidam multa probitate insignis cum universa sibi credita plebe ad hanc sacram aedem consueto, ut vocamus, processionis ordine profectus, super repurgatam prius a cineribus aram, sacrum facit 1581A in populi omnem numerum superantis praesentia Qua spectante divinam a se consecratam hostiam solito more circa missae medium supra verticem extollit, a plebe adorandam; cum ecce simul et illa, quae ab incendio superstes in aere haerebat, per tantumdem spatii sursum ascendit, paululumque consistens descendentem sacerdotis manum secuta placidissimo motu pone jacentem in ara librum collocatur. Ne vero tam evidens divinae clementiae signum aut a malevolis in controversiam jocumque; vel ab ingratis in oblivionem traheretur, Ferdinandus de Reii tunc episcopus Vesontionensis per juratos quamplurimos testes totam rei seriem in publicum diploma redactam posteritati consignavit; jussitque eodem anno circa divi Thomae festum alteram ex illis hostiis (duas enim theca continebat) Dolam solemnissima pompa transferri; quae in hodiernum usque diem perseverat integra, ibique ostenditur, ubi tu tabulam illam notabas.

20. Actis pro eleganti narratione gratiis, ut memorabile 1581B monumentum animo meo fortius infigeretur, totam historiam celeri cogitatione revolvi. Miratus alter secutum apud me altum silentium, satisne percepissem, quaesivit, sua dicta? Abunde; inferebam; eaque nunquam oblitteranda apud me memoria obfirmavi: atque utinam sectarii nostri ad tam manifesti luminis claritatem caligantes mentis oculos aperirent! Qui plus quam phrenetica prorsus insania insurgunt in apertissimam hanc veritatem. Quodnam enim, quaeso, fidei mysterium commendavit studiosius, instituit clarius, confirmavit luculentius incarnata veritas Deus? Ac primis quidem saeculis quamvis aliquot difficiliora dogmata ab imperitis controversiae subjicerentur, tam effrontem tamen non peperit orbis furiam, qui in audaciam derogandi tantae veritati insurgeret. Quanti autem omni per ordinem aevo accessere testes? nimirum, qui vitae innocentia, et eruditionis gloria immortalitatem sibi peperere in terris, qua nunc 1581C utique fruuntur in coelis. Contra, qui extremis hisce saeculis hujus lucis exstinguendae, si diis placet, fuere auctores, non aliam de sua vita scribendi materiam reliquere, quam sordes, petulantiam et infanda scelera. His igitur an illis assentiendum, quis sana mente dubitet? et hi porro alia in nos arma non afferunt, quam suae ignorantiae confessionem: non potest, inquiunt, haec res fieri; capi non potest, quod immensus ille et infinitae magnitudinis Deus, sub tam modica panis particula lateat, comedatur, adoretur. Salva res. Si arcana divinorum sacramentorum non credi, nisi palpentur necesse est, quam tu fidei materiam dabis? Manifesta ac palpabili demonstratione mihi edicito causas modumque quibus numen muscas, formicas et ejusmodi animalcula in orbe universo innumera producat, alat, conservet; si id de unico praestes, eris mihi magnus Apollo; sed, scio, nec de pediculo praestabis. Et tu in his leviusculis et infra tuam nobilem 1581D conditionem abjectissimo loco positis talpa lumen scilicet conferes ad fidei solem; ac supra Pauli doctrinam: tolles aenigmatis velum, prius quam facie ad faciem intuendi facultas feliciorem alteram vitam excipiat.

21. Dum in sublimi hac scientia toto fervore philosophamur, expletum prandii tempus nos de resumendo itinere admonebat. Quamobrem inter meritam gratiarum actionem dilaudata Patrum seminarii in nos charitate, comite D. provisore ejusque socio in viam nos dedimus, Oxonam usque progressi; oppidum non adeo incultum, in Gallico ducatu Burgundiae extremum, validis munimentis et egregio castello praemunitum. Sed eamdem in hac descriptione sortem experietur Oxona, quam ego in illa spectanda; cum sole occidente ingressus, ante ortum recedens, vix aliquid observare potui memorabile, quam quod in culina vatidico lepore ridebam. Siquidem ad ignem ibi caro vitulina torrebatur, celeri 1582A rotatione circumacta; cumque nulla diligentia invenirem machinam impletam rotis sibi invicem dentium acumine innexis, ponderisque inquiem distributo per rotarum ordinem motu participantibus, quarum nimirum in patria nostra usus; subito in oculos incidit (clarior enim flamma eruperat) suspensa retro caminum rota ex asseribus composita; in cujus cavitate tumultus quidem audiebatur, sed non in morem rotarum stridores acutos edentium. Diu sic ancipitem me denique coquus expedivit. Nam cum affatim carnem penetrasset ignis, mox futuram mensae ferculum, unico ipsius sibilo veru stetit; nec mora, canis ex lignea illa caverna exsiliens ignorantiae meae nodum solvit, meque simul in risum. Quod cum Rev^mus cerneret, interrogabat, quid novi conspexissem. Cui ego: Romanus, aio, ille, quatuor suis versibus: Sic vos non vobis; addidisset haud dubie quintum, si etiam Oxonae divertisset. Scripsisset certe:

Sic vos non vobis; volvitis assa canes.

1582B Postquam poeseos cognovit causam, modico risu probavit ingenium, et nihil sibi hoc novum esse, subjunxit; canibus per omnem pene Galliam id laboris sibi vindicantibus. Appositos exinde cibos diripuimus inter hujus fabulae hilaritatem, et placide exacta nocte, antequam solis radii summa montium cacumina ferirent, jam leucam sumus emensi. Per dumeta horariam umbram nacti facillime processimus, crepusculi simul et umbrarum tepore recreati. Et quia Saona rarioribus tunc undis manabat subjecta planities siccum nobis iter concessit. Cum caeteroquin per horae dimidiae spatium per viam silice stratam pergendum fuisset. Illam incolae supra humum perpetuo muro elevarunt, ut cum supra crepidinem exundans amnis campos in stagna convertit, commeantibus secura transeundi commoditas non desit. Patentibus deinde agris coeloque cum oriente sole excepti metuebamus, ne gravibus solis caloribus vexaremur: at vero usque adeo acerbo 1582C frigore ventus repente a meridie nobis incubuit, ut illigata prius ad ephippium pallia sine mora soluta induerimus. Quatuor horarum spatio exagitati hac dira et intolerabili tortura sumus; non enim credo, tam immiti asperitate praeteritam hiemem vel unquam inhorruisse; neque remedium admisit obstinax malum, donec Divionense hospitium ad Campanam tecto et foco nos refocillaverit.

22. Ad quod quidem non recta, sed prius ad illustrissimi domini generalis aedes nos equi vexere, quos famuli extra atrium annulis muro adhaerentibus innexuere. Nobis vero statim ad dominum generalem patuit accessus; qui obiter salutationis officio nos fungi permisit, ubi rescivit, nos jejunos jam sex leucarum iter tanti frigoris tormento confecisse. Igitur nos comiter de itineris successu interrogatos, in aream deduxit ex suo conclavi; nostrisque servis ad hospitium cum equis praecedere jussis, currum, quo ipse uti solet adduci, nosque ad 1582D hospitium eo transferri voluit. Gratiis pro tanta dignatione peractis celeri cursu ad diversorium pervenimus Non sine gaudio laudabamus exhibitum nobis ab Ill^mo domino generali honorem, quem nulli profecto alteri contigisse certo cognovimus. Ego tacita mecum consideratione pensavi, quid ominari ex hac humanitatis gratiosa effusione liceret; cumque solitudinem mihi relinqueret Rev^mus d. vicarius, precibus vacans, et familia prandio adornando detenta, Mardochaeanum ex S. historia currum cum nostro comparare audebam; nam nihil occurrebat, quod aptam similitudinem respueret, nisi Ammonis absentia. Sed animadverto me in hac comparatione historiarum tibi pene scripsisse aenigma, nisi paucis aperiam, quo ex fonte haec regis in Mardochaeum benevolentia profluxerit. Rem igitur ex genuino fundamento breviter accipe.

23. Sacer ordo noster a primaeva institutione vitae exemplar sibi proponebat rigidam illam antiquissimorum 1583A in Aegypto aliisque eremis degentium Patrum austeritatem, non nisi herbis et gelida victitantium; unde a primis in ordine monachis multo tempore non solum abrogatus ad normam Regulae Benedictinae, in quam juramus, carnium esus; sed omne praeterea ciborum genus quod non summus rigor et extrema egestas praescriberet. Vestes propemodum nullae, aut crassa ex lana setisque, solique centones in pretio et usu habebantur. Efficacibus nimirum in vitiorum pericula remediis pugnaturi tantae severitatis sibi leges dixere; prorsus uti feris mansuescere edoctis dentium quoque et unguium aciem subtrahimus, ne si forte in naturam redierint, facile suppetat ansa, quae saeviant. Sic illi cupiditatum pruriginem altis radicibus naturae corruptae infixam, per hanc simplicissimam egestatem, suique spontaneum contemptum neglectumque penitus exarmabant. Quemadmodum vero plerumque haec studia primo impetu maxime valent, aetate sensim inferente languorem; ita sparso jam in varias 1583B regiones, vivendi ratione dispares, Ordine, timeri coeptum, ne austeritas, quae nascentem Ordinem erexisset, brevi ad internecionem usque suffocaret, nisi subtracto severitatis onere daretur respirandi facultas. Rogata proinde apostolica sedes, ut aliquantum de arctissimis illis legibus remittere liceret. Et impetrata sunt varia privilegia, quibus circa victum mitius monachi haberentur. Sed ut indulgentia genuinae virtuti fatalis est, ita variis in locis non solum rigoris illa extrema deserebantur, verum etiam haec labes in caeteras paulatim leges serpebat: adeo ut accedente dein bellorum, sectarumque infortunio plurimum de primaevo splendore Ordini decesserit. Quam tamen lucem ut ex suis quasi cineribus suscitarent, non defuere viri eruditione et pietate celebres; quibus se alii aut fama, aut clientela ducti adjunxere, sed dispar aliquibus zeli prudentia et praecox negotium promovendi modus successui remoram injecit; etenim multi volebant, ut 1583C resectis illis privilegiis, quibus summorum pontificum favor Ordinem de lege abstinendi a carnium esu et aliis gravaminibus exemerat, rudis illa et ad claustri tenebras damnata severitas absque ulla remissione Ordini redderetur. Et cum plausu passim hi conatus excipiebantur; nam et in curia Romana et Parisiensi amplissima auxilia tantae pietati, non contemnendum reformationis titulum circumferenti praebebantur; ut denique illis prope propius solis Cisterciensibus esse liceret; qui privilegiorum usu gaudere pergebant, vix non a nominis et dignitatum in Ordine participatione dejectis. Nemine interim palam resistere auso, cum isti praeoccupato ubique judicio effecissent, ut de causae aequitate dubitare ne dum disceptare grande scelus duceretur. Negotii tamen controversia multis annis indecisa remansit; omnibus quidem curiis in abstinentiam tuentium favorem haud parum inclinatis. Gravabantur inter haec multorum animi, ancipites, an privilegiis porro 1583D secure uterentur. Quod dubium ut solveret pro sua saltem provincia Rev^mus dominus vicarius generalis Helvetiae, cognito magnificos dominos catholicos cantones legationem ad Alexandrum VII Romanum pontificem adornare, Lucernam festinatis itineribus (nam tum Bernae illum negotia detinebant) contendit, effecitque, ut inter caetera ab eo magistratu tradita legatis mandata insererentur: petere catholicos Helvetiae cantones hanc a sanctissima sede gratiam, ut privilegia illa circa abstinentiam a carnium esu pro Cisterciensis Ordinis suae provinciae monasteriis confirmarentur. Felici successu non caruere hae preces; non enim solum pro Helvetiis, sed pro universo Ordine privilegium summae auctoritatis renovatum robur accepit. Quod cum Ill^mo Patri generali fuisset consignatum absque dilatione ad urbem Romanam convolavit, summo honore a summo pontifice susceptus, quidquid ibidem benevolentiae, quidquid favoris, honoris et gratiae fuit 1584A expertus, hisce litteris Helveticis, tanquam fonti ac januae acceptum refert. Atque hinc profluxit in nos supra memorata amplissima illa dignatio, futura deinceps haud vulgaribus incrementis fecunda, ut audies. Enimvero vix duae praeterierant horae, jam ipsemet cum Rev^mo domino procuratore Ordinis in Curia Romana nobis nil tale cogitantibus supervenit Ill^mus P. generalis, visurus, an ea diversorii commoditas nobis obtigisset, quam tam grato hospiti deberi arbitrabatur; laeto tunc patrefamilias, quod nos ex viliori triclinio ad honestius paulo ante transtulisset. Illi post humanissimum unius horae colloquium currum et suas aedes repetiere.

24. Die sequenti circa sextam matutinam facilem sese Ill^mus P. generalis nobis exhibuit ad exponenda nostra illi negotia; ipsius tamen praesentia diutius non fruebamur, quam donec ad regium Burgundiae senatum currus eumdem abstulit. Nos audito quemlibet promiscue in eum locum intromitti e vestigio secuti sumus. Haud procul a curia, quam 1584B alias semigallicana voce domum parlamenti appellant, subsistens ad templum nos ire autumabam. Nam nullas contignationes ex fenestrarum substructione, cum una tantum series esset, poteram dimetiri. Per angustam deinde scalam evasimus in pergulam, octo hominum circiter capacem, ex qua tanquam specula libere locum contemplabamur. Atque in primis laudabam quidem insigne artificium picti in fenestris vitri, sed non placebat obscuritas, quam colores in spatiosissimam de caetero aulam inducebant. Pulchritudinis vero palmam tulit meo saltem judicio lacunar, quod senatoribus instar coeli imminebat; illud enim elegantibus sculpturis varia scuta atque emblemata exornant, tam concinne auro coloribusque distincta, ut praeter majestatem, incomparabilem loco splendorem concilient. Aurum profecto non tam pictoria videbatur arte tabulatis illitum, quam aurifabri manu igneque liquatum aeneis laminis inductum. Anterius curiae spatium sedilia 1584C et scamna plurima implent; quorum illa, quae parietibus adhaerent per quatuor gradus elevantur, supremo senatoribus seu parlamentariis ad sedendum serviente. Praeses senatus non in parietis medio, sed in angulo locum tenet, reliquis secundum duos exinde parietes ordine succedentibus. Ipse rubea toga ac pileo quadrato, nobis bireta dicuntur, insignis eminet; caeteris itidem palla ad pedes usque defluens, manicis amplis ad genua extensis, uti et bireta, nigri coloris permittuntur. Advocatorum eadem est forma vestimenti, quorum turba copiosa in fundo aulae, sua scamna occupat: ex his duos per horam disserentes audivimus, tanta contentione vocis, tanta gestuum agitatione, tanta denique linguae volubilitate, ut nihil me aegrius habuerit, quam quod sola verba sine sensu perceperim. Miscebant saepe integras ex Latinis voluminibus jurisprudentiae sententias, ex quibus quid litigarent intellexi. Postquam deinde advocati satis in utramque partem disceptarunt, 1584D omnes dimittuntur, solique senatores litem lata communiter sententia dirimunt. Hic in memoriam tibi revoco, si forte in Breviariis nostris aliisve libris legisti Ill^mi P. generalis nostri titulum, qui inter alia illum Christianissimi regis in supremo Burgundiae senatu consiliarium primum designat. Is enim est senatus ille, quem dixi, in quo ipsum primus post praesidem locus senatoribus miscet; neque locus duntaxat; sed corporis habitudo prae omnibus eminebat, nam procera cum primis statura et reliqua corporis proportio decentissime cum plena majestatis fronte conspirant; sed super omnia commendabilem juxta ac venerabilem efficit nitida excelsi verticis canities, dignius omni vestium cultura senatoriae dignitatis ornamentum.

25. Ex hac curia per longam plateam transitus ad hospitium fuit; quam utrinque plures officinae nullo non mercium apparatu divites coronant; ac praeterea non pauca hospitiorum signa e primo fenestrarum 1585A ordine dependentia lepidum praebent spectaculum omnia simul intuenti; sed aedificiorum structuras longe sperabam meliores; earum pars major ligneis substructionibus constat; mediam inter trabes capedinem vimine et texto a sepibus petito obstruunt, calceque et gleba oblinunt; crederes integros ibi ex lapide solo muros stare, nisi alicubi aetate et imbribus solutum gluten ligni nuditatem proderet. Templorum aliquot etiam limina subeuntes, quorum ultra duodecim numerantur, grandia quidem, sed parum exspolita deprehendimus, summum altare fere omnem totius templi decorem continet, reliquarum partium obscuritas, aranearum telae, et neglectus ubique cultus has sacras aedes longe infra Germanae pietatis sedulitatem ponunt; quorum templa ad quamdam coelestium mansionum invidiam Numinis honori parantur, nullo sumptu addictissimas verae religioni mentes ab his ornandi res sacras conatibus, abstrahente. Ecclesiarum hic 1585B princeps est ad S. Benignum; immensis arcubus veterum pietatem ostentans; et in atrio rara aedificii moles triplicem per innumeras columnas fornicem, quorum alter alterum premit, nescio in quos usus suspendit. Notabile praeterea horologii artificium; quod nimirum praemissa semper per musicam campanularum modulationem melodia, horae praeludit, sonantius deinde impacto maximae campanae malleo significandae. Ita per urbis pleramque partem vagati denique paulo ante meridiem ad R^mum D. abbatem de Claravalle accessimus. Domus, in qua ipsum reperimus, Claravallis parva; sicut et Ill^mi domini generalis, Cistercium parvum appellatur. Familiariter piissimus praesul nos fuit amplexus: jussumque Rev^mum dominum vicarium generalem sedere, amicabili colloquio per horam detinuit. Eamdem dignationem nobis, qui in medio nudis capitibus pro decentia stabamus, impendit; supplebatque pedum tarditatem (quos podagrae laniena discruciat) suavitate sermonis; quem in nos 1585C tam dulciter evibrabat; ut redivivam in successore melliflui Patris Bernardi affectuum gratiam penetrabili amoris sensu cordibus illabentem adoraverim. Apponebatur interim vitrum albo vino plenum, ad quod libandum grata nos violentia coegit. Etsi enim illius generosissimus odor, qui vel invitum invitasset, verecundiam nostram non superasset; quia tamen audito sanctissimo nomine (aiebat quippe S. Bernardi vinum esse) non licuit excusationum ambages praetexere, eo modice gustato ad hospitium nos contulimus.

26. Tempus promeridianum per reliquos urbis angulos discurrendo consumpsi, comitante cubiculario et stabuli curatore; qui una mecum laudabant quidem egregia Divionis munimenta, Dolana tamen anteferebant; non amplitudine, sed robore artificioque. Pulchra item magnatum aliquot domicilia, palatia vulgo dicta, non incuriosi transivimus. Nec defuit pleno pectore ridendi stimulus, ob stolidam 1585D feminarum ibi vanitatem; eam enim ut primo observavi, aut in Bacchanalia me aut in Aethiopissas forte Arabicasque barbaras incidisse suspicabar. Obviabant nimirum non rarae, quarum vultus supra omnes ollas nigrae spectrum potius quam hominem referebant; larvis ex atra bombyce inductis. Obstupescens lepidissimam rem, cachinnoque excipiens: Pia, dicebam, inventio, si frontis illicium feminae hac arte rescindunt. Verum comites mei aliam subesse causam affirmabant; ne scilicet faciei venustas et candor sole vel pulvere sordescat; augurati, non nisi speciosas sic sibi cavere. Ast usum quoque alium deinde, et plane contrarium aperuit quaedam, sub domus suae vestibulo larvam abstrahens, adeo deformis, rugis, et bile livida; ut si serpentium formam capilli induissent, nescio an non in saxa nos convertisset haec Maura Gorgon. Credi saltem volunt, aliquid sub hac personata arrogantia latere; vel forsan hac funerali pompa emortuae 1586A formae parentant. Eadem deliratione reliquarum vestium apparatum multi ex inquitinis Divionensibus curant, uti fide digna narratione percepi, qua nempe famis et domesticae paupertatis miseriam operiunt.

27. Duas non minus horas hac ambulatione dilapidavimus; ad hospitium inde et coenam reversis Rev^mus D. abbas de Lucella, dominus Bernardinus, supervenit, qui ea ipsa hora Divionem appulerat, et in transitu salutationis obsequio apud Rev^mum D. vicarium gen. functus in vicinia nostra diversorium commodum nactus fuerat. Quem dum ad limen nostrarum aedium deducimus, quatuor fidicines adfuere, avidi coenam nostram arte sua condire, nec tulere repulsam; quibus ad januam nostri triclinii subsistere jussis, per horae quadrantem aures commodavimus; dignis nostro omnium judicio, qui diutius audirentur. Unde, ut eorum digitos acueremus, honesto donario perunximus; quo illi accepto 1586B statim evanuere. Mira fidium concordia et suavitate exornaverant artem; saltus celeres, morososque tractus inter articulorum tremulam palpitationem scitissime exprimebant. Quos deinde sonos mutuo assultu, deflexioneque praecinebat initio vox altior, eleganti imitatione chordae inferiores crassiori murmure reddebant, sic aemula vicissitudine quasi rixas et complexus miscebant, sic duros mollesque sonos mirabili temperatione variabant. Meliori successu altera dies eosdem nobis musicos adjunxit. Nam satis mature cum Rev^mo domino procuratore de nostris negotiis agentes, in parvo Cistercio Rev^mus dominus abbas de Claravalle conspexit, quem inde ad suas aedes currus jam promptus auferebat. Is accersito ad se Rev^mo domino vicario gen. paucis, sed efficacissima charitate validis verbis indicabat, gratius se a nobis accepturum nihil, quam si suam mensam ad imminens prandium nostra praesentia dignaremur. Nec moram indulsit adornandae excusationis, quin statim in apertum 1586C famulorum opera currum nos receptos secum in Claramvallem suam traxit.

28. Terendo tempori, quod ad prandium usque reliquum erat, dominus secretarius Claraevallensis nos ad hortum invitavit, nam Rev^mus triclinium superius cum domino abbate conscenderat. Libenter assentientibus eruditam sermonis promulsidem jucunde instillabat; multa de Clarissima sua valle, multa de Gallia prope universa eleganter disserens: denique ex nobis, de nostrae patriae ac monasteriorum statu percunctabatur. Neque frustranda egregii viri sciendi cupido mihi visa; ideoque, si me breviter auscultare non gravaretur, dixi me allaturum in medium, quae subitanea et imparata mihi memoria suggesserit. Tum exordiri jussus, Maristellae, aiebam, nomen in mari natum, a periculis et propitio lumine; quod illustrem comitem Henricum de Raperschweil Sarracenis arma inferentem servavit. Illum in reditu iratum aequor pluribus diebus 1586D ita jactabat, ut ignarus quo tandem in orbe versaretur, in momenta singula naufragium mortemque operiretur. Nam et spissae nebulae coelum omne abstulerant. Humana igitur omni spe amissa, animoque ad superos erecto, divae Matri Virgini votum nuncupat, si auxiliari porrecta manu se fluctibus eriperet, monasterium familiae Cisterciensi in sua ditione sub ejus augustissimo nomine consecraturum. Prona in miserorum preces misericordiae regina non diu subsidia distulit; sed ea statim nocte stellam magnitudinis ac splendoris insoliti, veluti salutis nuntium, de coelo monstravit; ad quam Cynosuram cursu navis directo paucos intra dies salvus et incolumis portum tenuit. In tanti beneficii memoriam exstructo inde coenobio nomen beatae Mariae de Maris stella imposuit; in quo postmodum ipse fundator post uxoris in peregrinatione Hierosolymitana obitum, caelibem per novemdecim annos vitam duxit, atque in capitulo sepulcrum obtinuit: 1587A ornatum epitaphio, non eleganti quidem, sed quod piam illius saeculi simplicitatem commendet. Illud in pugillari meo descriptum, si lubet; legam, sic autem habet:

Sit superis charus fundator, sanguine clarus.

Aequora transivit: paganos ense petivit.

Victor regressus, mundi certamine fessus.

Claustrum fundavit; ditavit; magnificavit

Donis, et dotans bis marchis mille; decorans

Sexcentis, centum, marchis bis quindecim et octo.

Suscipe devotum, Rex clemens, hunc tibi totum.

Poenas evadat; ad coelica gaudia vadat:

Amplexu sponsi laetetur; delicietur;

Coelis aptatus, sit re sine fine beatus.

Anno milleno, ducenteno, bis tredecim, uno,

Comes Henricus nobili de sanguine cretus,

Fundavit claustrum, sed praemia sumpsit aeterna,

Anno milleno, ducenteno, quadragesimo sexto.

1587B Anno igitur post recuperatum humano generi coelum millesimo ducentesimo vicesimo septimo fundata est Maristella, eique collata dos tam ampla, praesertim aucta donis non spernendis comitum de Habspurg, Kiburg aliorumque: praeterea nobilium de Tillengen, Strettlingen, Mandach, Hettlingen, Schonewert, Warta, Klingen, Wartenfels; ex quibus familiis plures in monasterio sunt tumulati: ita ut nisi variae temporum injuriae totam pene consumpsissent, dubitare Maristella posset, an multa per Germaniam monasteria essent, quae secum comparari pateretur. Etenim, ut nihil de incendiis dicam, quorum duo, annis Christi 1448 et 1507, ad ultimam usque ruinam sustinuit; nihil de litibus, tineis scilicet bonorum fortunae; quibus fere semper cum ingenti damno implicabatur; nihil denique de venditis olim indignissimo pretio pagis integris, amplissimisque juribus, praesertim dum Helvetii sese ex servitute in libertatem expedirent: una haeresis hydra sat vorax fuit, quae (quod plurimum 1587C in Helvetia, et alibi monasteriorum fatum fuit) totam evertere valuisset. Sed melius suis clientibus voluit esse consultum potentissima protectrix; quae sacratam saltem suo domini domum sartam tectamque servavit, quanquam incolarum ac bonorum majori parte exutam; deditque, post haec incommoda, abbates laudatissimos, qui per insignem multorum annorum industriam eo Maristellam decori restituerunt, ut gratulari sibi Ordinique de sua felicitate non immerito possit. Nam praeter conversos sustentat ad chorum deputatos non minus quadraginta religiosos. theologiae, philosophiae humanitatisque studiis sese inter exactam officii divini diligentiam exercentes: nec tamen interea pro solis ad portam accurrentibus egenis minus quam duodecim hebdomadatim farris modios liberaliter expendit; amoeno saluberrimoque situ Maristella gaudet; orientem versus Tigurum primam Helvetiae civitatem respicit; ex opposito Badenam, noviter 1587D excitati fortissimi castelli munitione, diaeta cantonum, thermisque calidis celeberrimum oppidum. Utroque deinde ex latere, hinc fecundissima vinetis Jura, illinc viridi dumetis et abiete Claromonte cingitur; qui ambo clivi vallem efficiunt, quam mediam interluit Limagus piscium ferax, navesque minoris forma frequentes transmittens; is Maristellam ita septentrionem, occasumque versus ambit, ut pene in insulam cogat; modicum relinquens spatium, quo continenti adhaeret. Salemium Maristellae primum abbatem cum duodecim religiosis dedit, a quo modernus Rev^mus D. Gerardus Burgisser, ex proximo Bremgartensi oppido natus, numero trigesimus felici regimine praeest. Omnia monasterii aedificia pro nostri saeculi more tenebras exosa, liberum solis lumen in omnes angulos admittunt, peculiariter Ecclesia, hilari tralucentis vitri splendore et gypsi candore illustris. Chori subsellia de quercu excisa singulari artificio celebrantur, bino etiam 1588A organo, et altero quidem bene grandi musicam (cujus apud nos praecipuus amor et cura) animat. In exterioris ecclesiae sinistro latere sepulcrum Alberti I, Romanorum imperatoris, visitur: qui cum anno Christi 1308 a nepote suo Joanne instinctu quorumdam nobilium Vindonissae ad Rusam fluvium interfectus fuisset, Maristellae unius anni et trium mensium sepulcrum nactus, inde Spiram Henrici VII, jussu ad imperatores reliquos translatus est. Ecclesiae non dispar ambitus elaboratas gypso imagines monachorum Cisterciensium qui vel dignitate ecclesiastica vel sanctimonia floruerunt, eleganti artificio exhibet. Sacro etiam reliquiarum thesauro Maristellam locupletavit Innocentius X, P. M., ante annos quindecim, donatis ex urbe exuviis divorum Mariani et Getulii nunc pulcherrimo altari exornatis, cultisque magno populi accursu ob prodigia, quibus frequentissime clarent. Caeterum Jura territorialia satis ampla tenet; advocatiae onerosis 1588B favoribus libera, octo seniores cantones protectorum titulo, et annua recognitione veneratur.

29. Multa insuper alia de nostrae Helvetiae rebus, uti de strage a Catholicis apud Villmergam Bernensibus illata, item de antiquis eorumdem in varios hostes victoriis, his sermonibus inspersa avidissimis auribus excipiebat, donec intellexit datum esse ad mensam signum. Quae quidem tam splendide ornabatur, ut ipsemet Rev^mus praesul fassus fuerit; non consuetudini, non necessitati, sed nostro honori harum epularum, pretium deberi. Odoris, saporisque oblectamentis variis abundabat mensa, meos tamen in se oculos ante omnes missus in se convertebant exoticae magnitudinis pira, utramque manum meam, digitorum articulis simul innexam aequantia magnitudine; tamque vivida adhuc specie, ut recentem autumnum in hoc adulto jam vere spirarent. Sane sola me loci distantia continuit, ut ex his frugibus non unam alteramve domum miraculi gratia transportaverim. Prandium post sessionem duarum 1588C circiter horarum solvebat adventus plurimorum, qui Rev^mo domino Claravallensi locuturi foris exspectare dicebantur.

30. Quare post submissa debitae gratitudinis verba ad Rev^mum dominum abbatem de Pontiniaco exire decrevimus, quem etiam podagrae vincula domi suae retinebant. Ibi, sine mora admissis amicissimum se nobis praebuit, rogavitque inter alia humanitatis haud obscura indicia, ut Pontiniacum suum inviseremus, nunquam fore asserens, ut nos itineris poeniteat: divi Edmundi sacras exuvias, imo sacrum corpus ibi asservari, quo thesauro mirabiliorem Gallia plane ignoret, siquidem non in aliam ea sacra membra, speciem esse a morte mutata hactenus, quam si ante octo paucioresve dies ab anima fuissent relicta; cum tamen ultra quadringentos ac viginti annos corpus integrum et incorruptum perseveret. Pia curiositas nostra ex hoc colloquio tantum fuit accensa, ut pene promiserimus adire Pontiniacum; 1588D dato tamen ancipiti responso, hospitium nostrum requisivimus, in quo transmissos nobis a Rev^mo domino de Claravalle sex Bernardini liquoris ampullas offendimus, quae deinceps nobis pro medicinali jentaculo et deliciis usque ad discessum suffecere.

31. Septima Maii dies illuxerat, quae nos gratissima serenitate invitavit in agros. Itaque eadem hora, qua sol ex noctis opaco, nos extra portas ferebamur, invisuri Castrum Fontenense, e quo splendidissimus ille Ordinis, imo orbis universi sol Bernardus prodivit. Non longe a moenibus positis jam ob oculos versabatur hoc castrum, et subjectus ejusdem nominis pagus. Nam in cacumine collis existens laetissimum aperit in omnem per circumfusam late regionem intuitum. Et ex urbe Divionensi quidem sensim campi elatiores per horae medietatem accedunt, donec sub ipso castro sese clivus magis praecipiti declivitate attollit in sublime, invitatque 1589A advenarum frequentiam tum ad curiositatis, tum pietatis gustum. Celebri semper incolarum veneratione florebat haec eximiae sanctitatis origo, sed eam ante aliquot annos non parum adauxit Ludovici XIII, Galliarum regis liberalitas, qui anno 1619 Cisterciensibus observantiae strictioris ex congregatione Fuliensi magnificum exstruxit coenobium, quod nunc ultimam adhuc totaliter excolentis manum desiderat. Huc igitur promoti Rev^m dominum abbatem de Campo Liliorum ex Austria offendimus, qui ante nos paulum curru advectus sacris operari coeperat, nobis intra templi januam pedem inferentibus, in altari, quod jam eum occupat locum, in quo de piae parentis utero in hanc mortalitatis lucem progressus est S. Bernardus. Tam praeclara altaris praerogativa ex religioso illius loci Patre intellecta, morabar divina, dum dictus praesul sacri finem invenisset. Duae interim arae aliae missas dicentibus R^mo vicario generali et socio serviebant. Nactus denique et meae pietatis occasionem, in 1589B praedicto altari sacrificium incruentum obtuli honori sanctissimi Patris, ut cui ille pretium sua nativitate fecisset. Expleta ab omnibus devotione per monasterium et paternas Bernardi aedes circumducti, gratulabamur bonae fortunae, quod a nobis virtutum celeberrimarum hic hortus nobilissimus inambularetur, ex quo tot praestantissima sanctimoniae germina pullulavere. Ego curiosis oculis legebam illa innocentis pueruli vestigia, aiebamque: hoc scilicet in triclinio torum suavissimo pusioni sternebat piissima mater; hic mensam, hic crepundia ponebat; hic struebat adolescentulus ex icunculis altariola, et parvulas manus levabat ad sidera. In his angulis precatorios volvebat ad orationum numerum globulos. Hic a matris ubere lactis stillas, inde ab ejusdem ore, pietatem insinuantis, pendebat. Per hanc denique se subducebat januam, cum corrasos avare nummulos clanculum prodigebat in pauperes.

1589C 32. Talia nunc perfunctorie meditantem socii monebant ad reditum, jam enim dies in meridiem vergebat. Eamdem tamen viam repetere noluimus, sed ad dexteram declinantes siter ad Carthusiam direximus. Insignis illa est, et si quae res ulla alia, spectari meritissima. Ecclesias vi legum quas observant, amant obscuras; haec tamen ob amplitudinem fenestrasque multum claritatis habet. Picturarum elegantia simul et copia perquam multa. Chorum exornant ingentia candelabra aurichalco fusa, et ejusdem operis aquila grandis medium occupat, sustinendis cantus libris erecta. Utcunque autem haec rara sint et elegantia, longe tamen superantur a duobus quae ibi exstant, Burgundiae ducum mausolaeis; quibus ego, seu de arte, seu de pretio certetur, summam aestimationem tribuo eorum omnium, quae vel alias, vel in hoc itinere considerare merui. Alabastrites in multiplex artificium excisus ad argenti teneritudinem acumine sculpturarum accedit 1589D proxime, praesertim in imaginibus ducum ibi tumulatorum; in quibus fere dixerim, naturam ab arte victam. Sane vestium plicas, et incidentes in sese laciniarum sinus, ne ipsa quidem vestis tam scite posuisset. Vultuum deinde effigies, conspirante in subsidium artis pallore lapidis, quasi fugientis e corpore vitae vestigia nondum penitus consumpta repraesentabat tam vivaciter, ut non statuas, sed sopore suavi ligata corpora dixisses. Qua humo adhaerent hi tumuli, ingens marmor varii, coloris machinam sustinet; huic innumerae plangentium vultibus indutae icones, ac si superius saxum et impositas ducum imagines humeris gestarent, insistunt: tam diligentem artificis manum expertae, ut quaelibet illarum in distinctas ab alia tristitiae nubes frontem membraque contrahat. Jam quod huic plorantium minorum turbae incumbit integrum marmor, duodecim pedes longum, sex latum, crassius palmo, ad speculi nitorem splendescit, reddens instar vitri 1590A jacentes supra figuras, et aspicientium facies. Ambitus templo adjunctus per quatuor aequalia latera centum quinquaginta passus longa extenditur, habetque annexas cellas pro illius instituti asseclis accommodatas, quorum nulli puteus, hortus, officina, duoque alia triclinia desunt, non minus septuaginta: harum quasdam postquam nobis loci prior ostendit, nos Divionem per speciosam inter ridentia floribus prata umbramque arborum viam ad prandium properavimus.

33. Quanquam autem immodicus promeridianas horas aestus inflammaverat, peragrare tamen urbem denuo constituimus, ac secundum moenia aliquandiu spatiatis ad orphanotrophium accedendi cupido incessit; quod nostra curiositate non indignum esse referebatur. Ad illud igitur sine difficultate admissi Dolanum hospitale quaerebamus, sed inferiora deprehendimus pene omnia. Aedes quidem est spatiosissima, in plurimas officinas et triclinia sine ullo 1590B cultu distributa; quarum alia cunis et vagientium clamoribus implentur; alia pueros juvenesque adultos continent, qui variis partim opificiis, partim lanae purgandae, ac deinde in fila texturamque concinnandae insudant. Occurrere in alia domus parte plures octo vel novem, ut arbitror, annorum puellulae, quae acu lanam vario colore tinctam elegantibus picturis aptabant. Et hujusmodi projectitios orbosque supra ducentos ea domus educat, qui donec ad justam aetatem excreverint, artium laboribus exercentur, ac tum viatico donato dimissi sua se industria sustentare jubentur. Infinita hic alia, in tam ampla urbe, poterant notari, quae brevitatis gratia silentio praeteribo. Nunc ad hospitium me accingo, cui propior factus, salutavi Rev^m dominum Nicolaum abbatem de Porta coeli, vulgo Tenenbach, una cum socio adventantem. Is est, qui ante tres annos e Maristella postulatus abbas, dirutum bellis monasterium magna dexteritate, sed non 1590C minori etiam sudore restaurat. Antiquum coenobium est, quatuor a Friburgo Brisgoiae horis in silvestri solitudine situm, jam circa annum Christi 1156 fundatum. Celeberrimum olim fuisse, ex lapidibus nobilium plurimorum sepulcralibus per ambitum liquido constat. Ei honoris gratia me comitem, imo servum ad III^mum D. generalem obtrusi, ducemque ad hospitium nostrum revertenti.

34. Quinta haec nostrae commorationis dies tandem aliquando nos Divione expediet, sed octavo brevi, ac postea tertium die septimo redituros. Itaque circa sextam matutinam in divi Benigni fano sacrum diximus, prandioque post accepto ad aedes Ill^mi D. generalis, una cum reliquis omnibus, quotquot ad comitia generalia accessuri erant, convolavimus. Ipso meridie dictus Ill^mus P. generalis curru conscenso iter Cistercium versus ordiebatur. Sequebantur primorum Patrum de Firmitate, Claravalle, et Pontiniaco currus, aliique omnino decem plerique sex aut quatuor equis impellebantur. Hoc apparatu 1590D praemisso promiscue nulla attenta ratione dignitatis aetatisve succedebant bini vel terni, prout platearum capacitas ferebat. Abbatiali honore insigniti quadraginta numerabantur; priores deinde et commissarii centum quinquaginta, hos servi centum triginta stipabant. Numero Galli superabant; nam ex Hispania duos, ex tota Germania infra viginti comparuisse intellexi; caeteri fere omnes ex diversis regni Gallici finibus advenere. Equorum multiplex erat forma; multi ex illis humiles, cervorum speciem capite pedibusque, et, ut audivi, etiam currendi velocitate referebant: verum non in longa itinera valentes, totis viribus, utpote in parvi corporis compendium coactis, bidui labore exhaustis; ac inde inutilibus, donec quieverint. Prae caeteris spectabilis erat, quo R^mus D. vicarius generalis de S. Urbano vehebatur, omnium circumstantium oculis digitisque in eum intentis. Et equus, quasi sessoris et se observari conscius, colli incurvatura, 1591A gradiendi superbia, et petulanti pedum subsultu elegantem caetera formam exaggerabat; maxime dum per urbem silice stratam complodentium equorum ungulae personabant. Extra munimenta densissimus pulvis, in nebulae modum spissus a tanta equitum caterva excitabatur, nec subsidebat quiescente coelo et calidissimo sole, donec post quartam denique horam Cisterciense archicoenobium inter campanarum festivos plausus suas nobis portas reseravit, propter quas, equis dimissis, omnes Ill^mum D. generalem ad templi fores praeeuntem secuti, aquae lustralis aspersione faustam precationem accipiebant. Stabat per duas ex utraque parte per medium templum lineas candidus ordo monachorum Cisterciensium, qui cucullis induti albis, in terram defluentibus, oculisque humi defixis, adeo formosam adornabant modestiae pompam, ut omnium animos tam decorus aspectus piis motibus concusserit. Per ornatissimum hunc triumphum tota se adventantium multitudo in templi interiora effundens, per quartam 1591B horae partem in preces prosternebatur.

35. Afficiebat inter haec nostras aures incredibilis suavitas organi supra majorem templi portam suspensi. Ingenue fateor, vix ulla res ab ineunte aetate meos in se affectus rapiebat, ut musica: unde illi frequens auditor interfui, seu vocibus tantum, seu fidibus excultae, tam exquisitum tamen artis compendium, succum medullamque musicae auribus meis excepi nunquam. Etenim, placebat tuba? Haec praesertim in introitu, bellica ferocitate stridebat in classicum. Arridebant tibiae? Has articulorum velocitas modo per repetitos celeriter impulsus glomerabat in unum; modo subitanea sursum deorsumque saltatione componebat cum minoribus grandes, non secus, ac si singuli ecclesiae anguli suum haberent Marsyam in Phoebi certamine sudantem. Dimissa mox pastoritia modulatione in fistularum et litui cuspides vivax spiramen per reconditam 1591C machinam immisit artifex; quas acutissimis clamoribus erumpentes per jucundos errores subito provehebat in altum, inque sublimi haerentes et tremula circumgyratione vexatas repente volvebat in imum; ibi non longo quidem, sed gravi murmure subsistere jussas ex ipsa denique medietate simul et imo summoque colligebat. Praeterea quamvis praeter oblongos candidi metalli tubos nihil admodum conspiceretur exterius; tenerrimus tamen fidium quoque sonus fistularum cantui tanta intermicabat argutia, ut non terrae solum, sed et ovicularum intestina in hanc vocata esse harmoniam vix dubitaverim. Neque precario tantum, sed ipsius naturae libertate vagari spiritum, vivarum dispensatione vocum, pene patebat, nam (quod neque narrari mihi unquam solebat) vocem humanam non jam propinqua imitatione, sed suo illo, licet stanneo gutture, tubi efformabant, quam quidem organi moderator tibiis tanto cum lepore miscebat, ut jam 1591D vox unica per omnes tubos erraret, jam plena canentium cohors implicaretur alterna responsione, jam earumdem mutua quasi suspiria inter se colliderentur. Atque hic omnium tonorum vocumque concentus postquam canoro simul impetu insonuit, sub repercusso Echonis silentio tanquam a longe audiebatur. Sed non simplex hic furtive redeuntis soni lusus erat, imminutus semper in tertiam usque vicem sonitus, et se tandem, nec penitus amittens longissimi intervalli mendacio exspirabat.

36. Gratissimis hisce deliciis delibuti, per ambitum in interius atrium omnes convenere, vocantemque dominum procuratorem rei domesticae Cisterciensis, ad designata conclavia secuti singuli, post editum campana majori signum ad coenam, inde ad strata se abdidere. Cubile nobis obtigit commoditate profecto non ultimum, lectos sufficientes et binum a latere ambulacrum nactis. Circa mediam quintam alterius diei horam festinato divinis operati initia comitiorum exspectabamus. Quae brevi post hora 1592A septima dedit, qua omnes jam admoniti ad chorum confluxerant. Solemni primum ritu decantata fuit hora ex canonicis orationibus tertia, ea sane gravitate, ut hic tandem animo meo repraesentare potuerim venerandae antiquitatis in divino obsequio labores, quos ex librorum lectione auditos, admirandos semper censui, magis quam facile imitandos, nam lente admodum profundam, et quodammodo humi inclinatam vocem trahebant, et licet sonorus ea ratione cantus non reddatur, quia tamen ducentae paulo minus voces tunc concurrebant, plenissima majestate condecorabatur. Pari omnino morositate officium summum de Spiritu sancto canebamus, praesulem agente Rev^mo domino abbate de Campo Liliorum: quod monasterium in Austria fundatum est anno 1206 celebre, si in ordine, ullum; in intimis enim aulae Caesareae consiliis et summa existimatione illius loci abbates habentur; praesertim qui nunc maxima cum laude praeest, ipsi Romano imperatori 1592B adeo gratus ac familiaris est, ut eumdem honorificis capitulo generali litteris commendarit, sacrum igitur chorali, ut vocamus, cantu peragebatur; cui elegantissimum illud organum, sexcentos musicos supplens interludebat. Ritus adamussim exigebantur, atque in tanta famulantium infulato praesuli copia quisque suo munere tam diligenter sciteque fungebatur, ut ad libratam ponderis mensuram velut in horologiis rotae circumferri credidisses. Absoluta solemni hac missa ad concilium omnes intra claustri locum, quem capitulum appellamus, sumus admissi. Principium fecit lectio chartae Charitatis (de qua supra n. 2) quam secuta est oratio Ill^mi domini generalis. Hac omnes ad animorum unionem et pium promovendae pacis fervorem summa plane eloquentia, dicendi ardore, et majestate vocis exhortabatur. Postquam peroraverat, tres qui aderant primos Patres, secum ex capitulo in secretum conclave abduxit, ad seligendos pro consuetudine 1592C ordinis definitores, seu legitimos judices, quorum auctoritate et prudentia leges et statuta conciperentur. Est autem ea hos eligendi methodus: Ill^mus in primis dominus generalis quatuor de sua linea sibi definitores adjungit, ac totidem de sua item linea reliqui primates, ut ita totus ille electorum et eligentium numerus viginti quinque definitores efficiat. Et hic honor primis quatuor Patribus jam inde ab exordio sacri ordinis illibatus conservatur. Ex isto autem quatuor Patrum numero, quartus, abbas Morimundi, suam capitulo generali absentiam urgentibus de causis excusaverat. Ne tamen princeps ille locus in arduo et momenti perquam maximi negotio vacans, litibus, aliquando forte nascituris, viam sterneret; ejus vices et personam sustinere durantibus comitiis jussus est Rev^mus dominus vicarius generalis, abbas de S. Urbano, tam rara quam honorifica profecto dignatione; scientiae tamen et meritis tum non impari, tum etiam debita.

1592D 37. Dum haec in secreto gerebantur, alia ordinis huc spectantia privilegia et decreta recitabantur. Post horae deinde spatium redux Ill^mus D. generalis cum reliquis definitorum nomina promulgari mandavit. Quibus lectis, mirabar, me audisse tot nota mihi monasteria, ex quibus definitores petebantur, ex sola enim congregatione Germanica quinque notabam; et inter primos Rev^m D. Bernardinum abbatem de Lucella, celeberrimo quondam, et vel sola antiquitate venerabili monasterio Alsatiae. Id initium sumpsit anno Christi 1124, floruitque insigni semper virorum praestantissimorum copia. Sed saeculi hujus nostri bellicis tumultibus Alsatiam vastantibus, communi incendio involuta Lucella, moderni abbatis multo labore respirat. Nominatis, ut dixi, definitoribus, conventus solutus, ad primam sessionem Patres concilio designatos dimisit. Celebratae deinde hae conventiones quotidie per duas, tam ante quam post meridiem horas. Caeteris, qui concilio non intererant, si quid coram consessu 1593A proponere placuit, facultas aperta per notarios fuerat, id aut scripto, aut viva voce perficiendi. Hora post prandium prima, theses theologicas in aperta charta typo excusas propugnavit ex collegio Bernardi Parisiensi nuper adveniens religiosus Cistercii professus; spectante universa multitudine advenarum, et oppugnantia argumenta ingerente doctissimo quoque, cui arenae periculum facere lubebat. Hispani maxime argute solideque disputabant. His tamen omnibus pari alacritate fronteque imperterrita defendens immissa tela retorquebat, reportata praeter victoriam insigni ab omnibus laude.

38. Altera, quemadmodum et tertia die concilio praemissum solemne sacrum sub iisdem, quo pridie ritibus: in quo amictus semper variabantur, nunquam tamen non aureo texto fulgentes. Caetera quoque in privatarum missarum usus indumenta pretio et numero erant inaestimabilia. Nam et interior longa vestis, quae alba dicitur, circa fimbrias 1593B et brachilium oras tenerrimis auri filamentis per subtilissimam sindonem spectabilis erat. Calices non auri tantum et argenti opulentia, sed et artis summa pulchritudo commendabat. Et in tanto sacerdotum numero nunquam aut loci commoditas, aut aliud quidpiam desiderabatur, quin pro arbitratu quilibet suae pietati operam dare potuerit. Ingentis enim et concinnae magnitudinis Ecclesia, in plures altarium ordines (quorum triginta esse recordor) distribuitur. Altare summum recenti opere de vivo lapide excitatur, tam imaginibus quam pegmatis nobilissime exsculptis; nisi quod medium elegans in extensa carbaso pictura planum facit. Caeterorum altarium per totum, ligneus ornatus, excogitato non dudum artificio ficta marmoris specie vestitur, colorum multiplici varietate per fictitii lapidis splendorem gratissime promicante. Ex Ecclesia per binas fores in claustra seu ambitus transitur, quorum tria sibi successive adhaerentia visuntur. Quod Ecclesiae proximum est, majus reliquis, non permittit ibi violari 1593C legem silentii, duobus aliis ad colloquendum et deambulandum destinatis. Majori claustro ad sinistrum latus junctum est capitulum, uti in omnibus ordinis monasteriis consuetum; plus quam trecentorum sessorum capax, arcuatum latissimo fornice, quem duae monstruosae densitatis columnae portant. Hoc ipsum sinistrum latus clauditur prope Ecclesiae januam altari, sub quo sacra lypsana primorum ordinis Patrum Stephani scilicet et Alberici, aliorumque quiescunt; et haud inde procul sepulcrum B. Alani admirabilis eruditione, demissione, et sanctimonia viri, saxo varia scriptura insculpto tegitur. Extra capituli parietes scamna seu plutei aliquot libris onerantur, parati piae lectioni indulgere volentibus. Sexaginta passuum est hujus lateris longitudo, uti et caeterorum trium. Juxta capitulum transitur spatioso tramite ad alia claustra; et inde aliquot passibus distat janua, qua ad tirocinii locum penetratur. Secundo lateri adhaeret inter duas coquinas 1593D positum refectorium.

39. Magnificum illud profecto, et in templi formam excelsos arcus in sublime libratos, pluribus sed non densis columnis imponens. In sexaginta tres passus longitudo, et paulo plus viginti latitudo extenditur. Per septem lineas in hoc communi omnibus tam peregrinis quam domesticis per haec comitia refectorio mensae ponebantur. Prima in fronte aulae, reliquis altior pro Ill^mo domino generali et primoribus ordinis praelatis exstabat. Duae deinde secundum utrumque aedificii parietem serpebant; et ex opposito duae aliae, quatuor passibus amotae, spatio scilicet servitoribus ad cibos inferendos relicto. Media denique refectorii pars muris in sedilia aptatis distincta per duas item lineas a solis religiosis domesticis obsidebatur. Ad suggestum lectionis mensalis octodecim, ni fallor, gradibus ascenditur. Huc igitur percepto maximae campanae sono omnes coibant, seu prandii, seu coenae tempus aderat; et 1594A praeeunte cantore solitas preces graviter increscente per fornicis cavitatem voce exsolvebant. Succedebat horae dimidiae comestio admodum frugalis; et in tanto numero non ad omnes idoneum de foco calorem perferentibus cibis; vino tamen juvabatur, cujus bonitas caeteram insuetudinem affatim emendabat. Actis denique in fine simul gratiis, quilibet dilabebatur, quocunque illum aut ambulationis, aut societatis hilaritas ad animi refocillationem seducebat; quorum neutrum deficere poterat, in tam amplo et loci spatio, et omnis pene nationis consortio.

40. Invitabat nos sub umbrae amoenitatem, arborum tunc prima foliorum volumina explicantium viror, quas bene longo ordine in deambulationis usum plantatas, ramorum brachia in cacuminibus per modum arcus connectebant. Per eamdem ambulacri viam silvula patebat fago opaca, quam exterius cingebat fossa, inter stagnantes undas numerosum 1594B piscem alens, teporemque in aestu concilians nemori. Haec tamen omnia murus ambit, qui per ingens spatium circumductus monasterii septum est; intra quod etiam continentur immania pro servando feno horrea, incumbentia tot stabulis, quae per hoc octiduum non infra ducentos equos commode recipiebant. Ac denique distributis in suas officinas laboribus longa aedificiorum series, quamvis rudi antiquitatis habitu incondita, a templo ad stabula usque excurrit. Quae omnis structurarum diversissimarum magnarumque congeries loci laxitate et numero multa oppida, quae vidi, post se relinquit; veluti postea in turri, quae campanas suspendit, manifestius apparebat.

41. Per angustam cochleam ad summum templi fastigium admissi, scalis deinde in turrim evasimus; miratique raram campanarum praesertim majoris magnitudinem, oculorum aciem late circumferebamus. Quantum turris supra ecclesiae tectum 1594C procedit in altum, quernis trabibus componitur, sed quas laminae plumbeae a tempestatis injuria defendunt; idem ex plumbo tectum olim templo fuerat, sed haereticis Burgundiam diripientibus in rapinam cessit, et belli usus. Ex edita igitur hac specula libero aspectu vagabamur in omnem procul dissitam plagam; nam variae regiones evanescente quasi inter caeruleam opacitatem specie cernebantur, sed quae propius accesserant, jucundum spectaculum offerebant. Etenim extra muros piscinae argenteum alibi colorem, alibi placido mari similem virorem emittebant, ludebantque modice agitata aura, inter candidam coeli incidentis imaginem, et adjacentium silvarum umbras. Et haec quidem stagna ferme lacus, capacitate aequabant, seseque ad muros usque circumquaque diffundebant. Unde non vane augurabar, Cistercio hinc inditum nomen, utpote parum a grandi, ut ita dicam, cisterna abhorrenti, stagnorum colluvione.

42. Tertio tandem die, quae undecima Maii fuerat, 1594D occasionem acquisivimus, ad divi Bernardi sacellum (locus est in quo ipse sanctus Bernardus aetatis anno 23 cum triginta sociis novitium agebat) accedendi, ibique exsaturandi nostrae pietatis affectum; cui, ut veritatem ingenue fatear, pleno pectore indulsimus. Nam primo mane, dum adhuc Vigiliarum cantus in choro omnes contineret, sacrum calicem, et alia divino sacrificio necessaria illuc transtulimus, et nunc sacerdotes, mox ministri missas legimus. In animum interea meum recurrebant, quae de admiranda sanctissimi tironis vivendi norma memoriae produntur. Et subinde mihi videbar versari, aut in sacello coelesti, aut coelo terrestri; eo nempe in loco, ubi carne amictus angelus supra humanam puritatem castissimam vitam duxisset. Quid enim minus hominis, quam degere in terris, cum solo Numine sine sensuum onere? Et ita tirocinium, imo totum vitae curriculum transegit Bernardus. Multo tempore (ait, qui ipsius Vitam descripsit) 1595A frequentaverat intrans et exiens domum ecclesiae (in qua tunc nos eramus) cum in ejus capi e, ubi tres erant, unam tantum fenestram esse arbitraretur, curiositatis enim sensu mortificato nihil hujusmodi sentiebat. Sistebam igitur menti meae illud modestiae speculum; contemplabar oculorum purissima lumina in terram dejecta, cum interim animus coelo infigeretur; aspiciebam alba veste involutum candidissimum juvenem, nunc in innocentissima membra verberibus saevum, nunc infra omnium pedes abjectum, quem virtus tanto supra omnes intervallo elevabat. Atque has memoriae picturas tam viva imagine mihi repraesentabat loci genius, ipsaque quasi in parietibus adhuc spirantia sanctimoniae vestigia, ut hac prima vice cum impetu me hinc avellere debuerim, desiderans, ut diu noctuque haurire illum aerem liceret, quem tanta innocentia consecravit. Quia vero juxta hoc sacellum aula fuerat, in qua definitores sua concilia celebrabant, 1595B non nisi in aurora facultas ibidem morandi dabatur.

43. Sed infinitum prope atque etiam supervacaneum foret omnia amplissimi hujus coenobii aedificia descriptionis penicillo ob oculos ponere; quorum plurima adhuc supersunt, pleraque alta concameratione sublimia. Inter quae infirmitorium primas tenet, non impar refectorio, et nunc recenti diligentia Ill^mi D. generalis renovatum; fenestrarum duplici serie illustratur, oblongis supra, infra quadratis minoribus; totidem scilicet utraque ex parte, quot strata pro infirmis locari solebant. Huic vicina est abbatialis domus, omni cultura expolita; conclavibus ingentibus frequens, quae tapetibus picturisque exornantur. Demum ad medii claustri latus apposita bibliotheca non adeo numerosis, sed pretium a vestustate mutuantibus libris, omnibus fere manu in membrana exaratis plena, juxta quam aula aperitur, libris vacua, sed ut loci facies ostendit, pro iis recipiendis exstructa. Restaret, ut praecipuam et dignitate et aestimatione scenam tibi exhiberem, 1595C fornicem nimirum, ubi sacer Ecclesiae thesaurus asservatur; sed quia eumdem post meum ex Claravalle reditum diligentius inspexi, in id tempus enarrationem prorogabo.

44. Nunc ad comitiorum finem gressum accelero, quem dies XVI Maii feliciter invenit. Qua scilicet omnes circa horam octavam ad capitulum convocati breviter denuo disserentem Ill^mum D. generalem auscultabant, lectae sunt exinde definitiones et acta capituli generalis. Quibus ad calcem usque recitatis in medium capituli se proripuit, qui cantoris officio fungitur; altaque voce petebat conceptis de antiqua consuetudine verbis, ut Ill^mus D. generalis, auctoritate capituli generalis et universi ordinis, primum ecclesiastica dignitate praeditos; inde sacram Caesaream majestatem: reges porro (quos omnes suo titulo et nomine decoratos producebat) tandemque benefactores, familiares, aliisque nominibus devinctos devotosque 1595D tam in vivis existentes, quam ad alterum saeculum translatorum animas, communione omnium meritorum ordinis impertiret. Quod ille solemnibus caeremoniis perficiens, solitas ex certo codice preces praeivit, quas universus coetus alternata responsione complevit. Conclusit denique haec omnia absolutio generalis; quam cum omnes in genua prostrati accepissent ab Ill^mo domino generali, capitulum reliquere.

45. Atque ita comitiis hisce generalibus per hoc octiduum frequentatis, faustissima coronis imposita. Jam in meridiem vergebat dies: hinc festinato refecti prandio eadem pene hora omnes ex Cistercio advenae discesserunt. Nos quidem circa quintam vespertinam Divio recepit, comitemque nostrum, R^mum D. Dominicum abbatem de Alba Ripa: quod monasterium est ex antiquissimis, prope Friburgum Helvetiorum in vasta eremo, fundatum circa annum 1137, eo nimirum tempore, quo S. P. Bernardus 1596A Romam vocatus, schisma Petri Leonis compescere coepit, pacemque septennali labore Ecclesiae restituit. Hac tempestate coenobium hoc insigni laude disciplinae regularis floret. Praedicto domino abbate altera die Dolam petente, nos Claramvallem versus contendimus, et post quinque horarum iter Sortilium, urbeculam in amoena pascuis valle jacentem, sumus assecuti. Ovium greges majores nullibi occurrere quam in hac plaga; numerum inire non licebat, trecentas tamen non raro una fuisse, facile ausim affirmare. Hic prandium tolerabili pretio lautum accepimus, ac circa solis occubitum in obscuro pago Schelmoesino diversorium conduximus.

46. Miserius hanc egimus noctem, quam uspiam hactenus, non tamen absque risu, quem indignatio excussit. Nam cum ex hospite quaereremus an sit hic divertendi opportunitas? statim illa: imo, inquit, caupona est; sed praedico, melius equis quam 1596B vobis, domini, fiet. Et praesagio respondit eventus; vix apposita offa perolida, et quatuor maleolentibus ovis pro septem hominibus in coenam. Vinum quoque turbidum erat, non autem turbulentum. Verbo, frigide res procedebat intra simul et extra aedes; acutissimo vento per male custoditas fenestrarum rimas penetrante; cui ut remedium esset, focum instruximus; at humida ligna plus fumi quam flammae spargebant; magno oculorum incommodo, strepitus quippe et clamor viginti in hoc simul hospitio pernoctantium militum, quietem prohibebat; quo tamen desinente subinde, somnum fumi spissitudo excludebat. Caeterum identidem verbis ad omnem humanitatem compositis offerebat hospes in usus nostros quidquid in tota domo placeret; ridicula urbanitate multa donantis, ubi nihil inveniebatur. Non audebam publico cachinno hujus hospitis stoliditatem cum quorumdam insania conferre, qui Francicorum elegantiam morum in simili ludificatione 1596C constituunt: putantque se tum demum peregrinum aulicae venustatis artificium Rosciana prorsus agilitate producere in scenam, quando utramque buccam ampullatis promissionibus complentes, cincinnatis verborum formulis in coloratas periodos quasi torno ad mensuram deductis, centum obsequiorum, servitiorum, et famulandi promptitudinum myriades promittunt, sibique pene nomen mancipii imponunt; cum nihil audirent iniquius, quam nomen servi; et nihil in animo gerant minus quam serium saltem sermonis sensum. Horum, inquam, vanitatem per vacuam somno moram tacitus explodebam; fumo praesertim oculis gravi, hos fumi mercatores acerba censura damnante.

47. Vix igitur exspectato aurorae adventu fugam hujus pagi capessentes, circa sextam ad monasterium Albae Ripae appulimus. Hic recta ad templum precandi causa euntibus, significatur R^mum dominum abbatem Claraevallis modico ante nos intervallo advectum curru; ad quem nos prior loci sine 1596D mora deduxit. Foco assidentem invenimus, proque sua humanitate, in nos benignum. Cognito enim eamdem nobis diversorii miseriam, quam ipse lamentabatur, obtigisse; haustu ambrosiae candidae recreatos dimisit ad aliud, quatuor adhuc horas distans coenobium, cui Longo Vado nomen. Via inter haec duo monasteria singulariter erat jucunda. Nam Alba amnis non longe ab Alba Ripa originem nactus, silentibus undis per mediam vallis planitiem manat, nec latus nec alienis uspiam rivis increscens, suis contentus aquis, alvei errores mirabili libertate circumfert. Modo enim montium, qui vallem efficiunt, pedes proxime allambit; modo se extendens per silices sabulumque, quasi solis calorem captaret, nullo tamen murmure serpit. Quanquam autem nullum illi sonum natura concessit, fremitu officinarum alte insonat, quas illi incolarum labor, instar frenorum, pluribus in locis imposuit. Harum multae ferro cudendo, aliae secandis in asseres 1597A arboribus destinatae, multo aere suos dominos locupletant. Neque minori utilitate vallem in pascuorum ubertatem humectat, etenim etsi prata non deductis ex amne sulcis undas bibant, insinuante se tamen radicibus liquore ita pinguescunt, ut denso omnia gramine efflorescant.

48. Per hanc vallis voluptatem provectos meridies in Longo Vado deprehendit. Monasterium est tum situ, tum genio loci perquam grato ac salubri, superstite adhuc sanctissimo Patre Bernardo, anno Christi 1149 excitatum. Insigne olim fuisse, elegans et ampla aedificiorum structura indicat; hac tamen tempestate Ecclesia et monachorum habitationes neglectae, suam miseriam illi causae debent, quam multa florentissima olim monasteria, nunc ruinam spectantia deflent. Possidet nimirum illud abbas commendatarius, id est bona seu proventus, monasterio a fundatorum pietate donati, in tres partes dividuntur; sic sancientibus regibus, consentiente 1597B apostolica sede. Primam aufert, quemcunque nominaverit rex (quorum ex numero saepe in cunis adhuc vagiunt) seu cui monasterii illius possessionem commendaverit: altera sustentationi monachorum destinari; tertia in aedificiorum conservationem impendi deberet. Sed pleraque monasteria vix de his tribus vicesima gaudere dicuntur. Atque interea pauci ad illa aut sponte accedunt, aut ab istis mercenariis admittuntur; et iis praeter summe necessaria tribuitur nihil. Ejusmodi autem monasterii prior abbatis in regimine spirituali potestate fungitur; qui in hoc monasterio tam prompta nobis charitate prandium ac redeuntibus coenam paravit, ac si in summa rerum abundantia, haec tanquam superflua profunderet. Condiebat opiparam mensam suavitate morum et comitate sermonis tanta, quanta in toto itinere vel ullus. Emicabat etiam ex eodem singularis eruditio, ac pietas; dum ea modestia ad quaestiones respondit, ea intulit alias prudentia; ut ex animo sortem ejusdem 1597C miseratus, censuerim dignum, qui praeesset felicius.

49. Neque solum liberalitate ciborum famem, sed oculos insuper pavit piissima simul ac rarissima curiositate: quippe a mensa ad templum deductis, ostendit interiorem vestem, quam pro indusio gestare solebat mellifluus Pater noster Bernardus; cujus materia est albae lanae levis textura, quali nostra cuculla, seu exterior pro choro vestis conficitur. Ad genua usque pertigisse longitudo videtur. Circa collum non in plicas colligitur; sed planis suturis caputio parvo adhaeret, quod in usus nocturnae quietis annexum esse crediderim. Nam neque major est, quam ut occiput tegat et reflexum facile toga superinducta occultabat. Monstrabant subinde mitram sancti Malachiae archiepiscopi Hiberniae (de quo infra pluribus) cui maximum fecit pretium celeberrima viri sanctimonia; nam breves rubicundam bombycem ornantes ex auro lamellae haud magni aestimantur. Equum denique conscensuros 1597D in amplisssimum hortum invitavit: quo, quia sex horae itineris restabant, obiter considerato (similem autem deinde Claravallis exhibuit) actis gratiis abitum festinavimus.

50. Alba perpetuus viae comes per laetissima prata nos circa octavam vespertinam in clarissimae vallis coenobio deposuit. In quo quia biduo ferme integro morabimur, nunc breviter tibi lassitudinem meam fatebor, postquam in triclinio parumper consedero. Per exteriorem igitur portam admissos humaniter nos salutavit inferioris conditionis religiosus (conversos appellamus ad servitia communia monasterii destinatos) et equis ad stabula amandatis ad ecclesiam recta comitatus est; ubi jam admonitus hospitum magister data omnibus dextera, sine multo verborum ambitu nos ad princeps altare deduxit; ut, quod sacra Regula nostra praecipit, precibus ante Deo, quam nos pacis amplexu jungeremur. Ex ecclesia ad diversorium viam monstravit 1598A exquisita urbanitate significans, quam gratos nospites excepisset. Hora inde dimidia ad respirandum data, totum illius diei iter taediosa contemplatione revolvi, cum equos ad gradiendi celeritatem sine intermissione calcaribus coegissemus, inter tertiam orientis, et octavam occidentis solis horam non nisi trium horarum captata quiete; languido stupore mirabar tum nostras, tum equorum vires, in tam molesta viae longitudine sibi constantes, neque caput solum ardore ferventissimi solis dolebat, sed et latera quassatione equorum, indignantium nimio labori, luxata aegerrime me affligebant; maxime quod id per totum viae spatium inexpertum mihi fuerat; vegeta semper et incolumi sanitate uso. Nocti praeteritae hanc infirmitatem unice ascribebam, insomni scilicet, jejunae, fastidiosae.

51. Praesens tamen in hanc extemporaneam aegritudinem medela fuit subsequens coena, colloquiorum laetitia, et elegantissimi liquoris pharmaco nobilis: 1598B quin et somnus, nempe totius miseriae oblivio; qui, quamvis diuturnus non fuerit, tam efficax interim, ut si in multam diem fuisset protractus. Etenim nondum fenestrae plena diei luce inclaruerant, cum deterso sopore ad templum properavi, ibique adhuc Vigiliarum cantui incumbentem plenissimum chorum non sine admiratione spectavi. Jam hora post mediam noctem secunda is cantus initium sumpserat, ac post duas fere horas, cum nimirum ecclesiam intrarem, paulo supra medium preces processerant. Tam morosa nempe pronuntiatione divina illa carmina aptant penitiori piorum affectuum meditationi; et tam aegre patiuntur se abstrahi ab illa vivendi ratione quam in hac mortali vita exordiuntur, continuandam deinceps aeternum, in consortio purissimarum illarum mentium Numinis immortalis laudes celebrantium. His ego meas quoque preces, sed silenti in angulo jungebam; post quas oculos curiosius per omnem templi 1598C structuram circumferens animadverti, amplitudine hoc Cisterciensi non esse inaequale, illud tamen liberiori solis lumine frui.

52. Exterius templi spatium scamna, nos stalla vocamus, pro conversis implent; quorum tres ordines sibi altiori semper gradu substructi ponuntur. Trecenta et sedecim distincta sedilia, nisi mea me fallit memoria, numeravi: nam olim frequenter totidem conversos Claravallis alebat; quin et hoc tempore ejus generis homines quinquaginta supersunt; qui singulare sibi quondam construxere coenobium; dormitorio, officinis, capitulo et habitationibus separatis. E monasterio abbas ipsis priorem praeficit, cum summa auctoritate praesidentem, praeter quem de suo numero unum eligunt, cui, ceu nos priori conventuali parent. Et is quidem albo vestium colore ad discrimen potestatis utitur, reliqui ferrugineo. Spatium ingens obtinent eorum officinae, omni artificum et operarum genere refertae. Pictores, statuarios et hujusmodi artibus imbutos, fabros deinde 1598D ferrarios, textores, atque etiam coriarios videbam; apud quos postremos mirae magnitudinis saxa observavi, in eum usum excavata, ut corium ibidem maceretur; horum longitudo est supra viginti pedes, latitudo plus decem, cavitas proceritatem viri pectore tenus excedit; et hujusmodi lapidum exoticas moles alibi quoque per monasterium ad fontium labra plurimum mirabar.

53. Sed ad templum revertor, interioremque chorum; qui, quantum recordor, in centum triginta et octo sedilia distinguitur. Etsi enim plures antiquis illis temporibus monachi choro addicti Claramvallem incoluerint una, non tamen una simul hora divinis laudibus vacabant; sed illorum parte chorum deserente, succedebat altera, huicque tertia, ita ut ecclesia nunquam a cantu monachorum diu noctuque quieverit. Nunc octoginta circiter monachos Claraevalli ascriptos audivi. Templum universum in altissimum fornicem exsurgit, cujus columnae nitidam 1599A in formam excisae prae Cisterciensibus placebant. Retro summum altare (quod nulli parieti junctum est) tria altaria; divi Bernardi in medio; a latere dextro divi Malachiae; hinc SS. martyrum Eutropii, Zozymae, et Bonosae sepulcris sunt instrata. Eadem sepulcra, quantum post suum murum exstant, alio fornice teguntur, spatiumque praebent transeundi, et illa de genibus privata pietate venerandi. Extra quem arcum plura alia sacella, opere concamerato itidem exstructa, et sacris exuviis celebria, ecclesiam claudunt.

54. Festinus dies erat triumphi, quem Servator noster de subacta morte coelis intulit, orbique relictis pedum suorum vestigiis valedixit. Quam ob causam omnia solemnissimis ritibus agebantur. Media ante sextam hora, Primam et Matutinum sacrum decantabant; quo nondum finito, ad divi Bernardi altare me applicui, incruentam in eo hostiam oblaturus. Verum alius tum sacerdos id occupaverat; multis praeterea abbatibus ac prioribus jam per 1599B ordinem designatis, qui in hoc sacratissimo opere sibi succederent; non paucos enim aut in D. Bernardum pietas, aut via ad sua iterum monasteria reversos adduxerat. Sex septemve sacris intereram, meis interim privatim conceptis orationibus intentus, quas inter et tui, amicorum charissime, non est omissa memoria (si quid tamen, ut S. Bernardus dicere solebat, potest peccatoris oratio) aliorumque, quos sanctissimo patrono studiose commendavi. Datus est denique et mihi locus; et is, a quo sacras vestes accipiebam, mihi in aurem insinuabat: calicem in missarum hodie usus expositum, hospitum honori concedit; esse enim illum frequenti contactu sanctissimi Patris Bernardi nobilem. Non secus ac repentinus e coelo radius haec vox ad animum meum illapsa, laetitiae et verecundiae affectus inter se impetu commisit, ut colligendus ex hoc conflictu, mihique restituendus fuerim ante quam me penitus devotioni immergerem. Quam fortunata, 1599C cogitabam, haec sors mea! Si enim in Maristella nostra solus aspectus ejusmodi sacri calicis per leve temporis momentum datus fuisset, adorassem fortunam, utpote summa mihi liberalitate propitiam; hic vero non oculis tantum, nec simplici contactu, sed hora prope integra amplecti, deosculari tam charum pignus, jam me in summae felicitatis et gaudii fatigio collocabat. Atque hic animi subsultus, impossibile dictu est, quantos ad pietatem stimulos adjecerit, siquidem non memini, me quandiu, indigne quidem, dignissimum sacerdotis nomen fero, unquam suaviori devotionis sapore divina mysteria pertractasse. Dum sacrum absolvo, initium officio majori factum, quod solemnissimis caeremoniis celebrabatur. Intra illud solito tempore, suggestum duorum servorum opera in chori medio collocatum religiosius conscendens, ferme horam pro concione dixit. Cantui organum haud minore elegantia miscebatur, atque Cistercii, artificio tamen 1599D paulo inferiori.

55. Quod a divino officio tempus supererat, in exteriori parte, quae retro altaria circumducitur, consumpsi, ubi tria quae superius dixi, sepulcra ex marmore rubeo, et alabastrite aut gypso existunt. Et candida quidem circa tumulos pegmata ita commode astructa sunt; ut in genua prostratus sese illis recondere, et suae pietati semotus ab transeuntium aspectu vacare possit. Multo precatore frequentabatur in medio jacens divi Bernardi sepulcrum; et ut in altari mihi contigerat, non statim optatum obtinui locum; igitur ad tumulum divorum martyrum interea me applico, ubi postquam genuflexus aliquandiu precatus me in interiorem partem inclino, ecce ingentem sonum percipio, haud aliter ac si intumescens ventorum agitatione mare efferbuisset. Consternatus hoc fremitu resilio, et simul tumultus evanescit. Periculum autem facturus rursum aures propius, sed lente et sensim admoveo, redeuntemque 1600A eamdem maris imaginem sentio. Metu sic in pium horrorem verso breviter praestitutas orationes expedio, rectaque ad reverendum dominum vicarium generalem pergo, plerique enim alii jam abscesserant. Ex quo, cum sciscitor quid portentosus ille sonus sibi velit, significat se ante quadraginta annos idem experientia didicisse; donata esse illa sacra lipsana Claraevalli ab episcopo Portuensi Conrado, circa annum Christi 1225, et jam inde a tanto annorum numero mirabile hoc maritimum murmur perdurare.

56. Relicta demum post expletam pietatem ecclesia commune tam advenas quam domesticos refectorium ad prandium recepit. Sexaginta plus minusve per utramque mensarum lineam sederunt, omnes morum et totius corporis habitu similes, et ad modestiae praecepta tam eleganter conformati, ut non vane hic mea mihi memoria repraesentaverit, quod hoc ipso in loco priscis temporibus Innocentius II, 1600B pontifex Romanus observavit. Is gravibus dissidiis componendis concilium Rhemis in Gallia anno Christi 1131 coegerat; cui S. Pater Bernardus ab omnibus non infra oraculi auctoritatem aestimatus intererat; veluti tertio inde anno Pisis quoque idem honoris meritus, multo tandem labore, et miraculorum infinitorum gloria eam ex ecclesia nubem disjecit. Rhemis igitur solvens Innocentius universo cum comitatu Claramvallem invisit (porta qua intravit, ad rei gestae memoriam hodiedum obstructa manet, ut ipsemet vidi) de cujus susceptione, quaeso ne graveris audire disserentem scriptorem Vitae divi Bernardi, qui libro II, cap. 1, ita rem narrat: Rediens autem Leodio, Claramvallem dominus papa per se ipsum voluit visitare. Ubi a pauperibus Christi non purpura et bysso ornatis, nec cum deauratis evangeliis occurrentibus, sed pannosis agminibus scopulosam bajulantibus crucem, non tumultuantium classicorum tonitruo, non clamosa jubilatione, sed suppressa modulatione affectuosissime susceptus est. Flebant 1600C episcopi, flebat ipse summus pontifex; et omnes mirabantur congregationis illius gravitatem, quod in tam solemni gaudio, oculi omnium humi defixi, nusquam vagabunda curiositate circumferrentur, sed complosis palpebris ipsi neminem viderent et ab omnibus viderentur. Nihil in ecclesia illa vidit Romanus, quod cuperet, nulla ibi supellex eorum sollicitavit aspectum; nihil in oratorio nisi nudos viderunt parietes, solis moribus poterat inhiare ambitio, nec damnosa poterat esse fratribus hujusmodi praeda, cum minui non posset asportata religio. Gaudebant omnes in Domino, et solemnitas non cibis, sed virtutibus agebatur; panis ibi autopyrus (id est ex quo nihil pollinis neque furfuris secretum est) pro simila; pro cretico vappa, pro rhombis olera; pro quibuslibet deliciis legumina ponebantur. Si forte piscis inventus est, domino papae appositus est, et aspectu, non usu, in commune profecit. Hanc, inquam, comoediam examussim agebant, non personati, sed ipsi 1600D historia simul et scena; nisi quod hospitibus lautior mensa obtigerit, quam tunc summo in orbe terrarum capiti.

57. Sic sumpto prandio, nos per monasterium pia curiositas ad seram usque vesperam perduxit. Ac primum quidem ad dormitorium ex ambitu conscendimus. Ingens fornix bifariam divisus cellas ad utrumque latus distribuit, secta in asseres quercu constructas. Omnes ejusdem sunt magnitudinis, neque ab invicem separatae, sed una serie circiter 25 cellae conjunguntur, una ab altera solo ligneo pariete distincta. Altiores non sunt octo pedibus, totidemque pedes latitudinem simul ac longitudinem absolvunt. Cum dormitorium intrarem, cistas asservandis vestibus destinatas esse putabam, quas deinde inspectas, cellas deprehendi, veram profecto majorum nostrorum paupertatem ac simplicitatem spirantes. Nam fere dimidium cellae lectus occupat, plumas pro communi Galliae more omnino exosus: 1601A sed storeae sine alio cultu insternitur lodix ex viridi vel alterius coloris lana, opposito parieti mensula adhaeret, onerata libellis aliquot, atramentario, et Christi servatoris in cruce pendentis icone. Interior paries, quantum in lecto spatium habet, januae tribuit; exteriorem fenestra duos ad summum pedes lata, scindit. Et idem omnino modus cellarum est in dormitorio archicoenobii Cisterciensis, uti et loci, in quo sunt positae.

58. Qua cellarum series in dextro dormitorii pariete desinit; ferrea janua concameratum aperit conclave, in quo thesaurus ecclesiae reponitur; ad quem spectandum omnes simul, circiter viginti advenae, tum abbates, tum alii intromissi sumus, obseratis interim foribus. Magna circumquaque scrinia thesaurum occultant; quorum primum cum pandere amotis tribus pessulis vellet, penes quem hujus pretiosissimae supellectilis cura, praemonuit, sacra capita divorum Bernardi et Malachiae ibi latere, 1601B amota igitur janua repente emicuere conflatae ex auro argentoque duae imagines, ita ad vivum expressae, ut primo aspectu starem attonitus, fixisque in illas oculis admirabundus praestolarer, an loqui vellent. Vultus praesertim melliflui Patris, et ex effigie passim obvia notus, et hic tam concinne elaboratus, intimas omnium pectorum medullas commovit. Et plane aiebam:

Si pietas proprium vellet sibi sumere vultum,

Hanc, Bernarde, tuam sumeret effigiem.

Vivo styli penicillo te depinxit, qui in descriptione Vitae libro III, c. 1, ita de te loquitur: Apparebat in carne ejus gratia quaedam, spiritualis tamen potius quam carnalis; in oculis angelica puritas quaedam, et columbina simplicitas radiabat; corpus ejus tenuissimum, et sine carnibus erat; ipsa etiam subtilissima cutis, in genis modice rubens. Caesaries ex flavo colorabatur et candido; barba subrufa, circa finem vitae 1601C ejus respersa canis. Statura mediocritatis honestae, longitudini tamen vicinior apparebat. Vultu serenus, habitu modestus, verbis circumspectus, in opere timoratus, in sacra meditatione assiduus, in oratorio devotus, de omni re magis fidens orationi quam propriae industriae vel labori; magnanimus in fide, longanimus in spe, profusus in charitate, summus in humilitate, praecipuus in pietate. In consiliis providus, in negotiis efficax; nunquam minus quam in otio otiosus. Jucundus ad opprobria, ad obsequia verecundus, suavis moribus, meritis sanctus, miraculis gloriosus, affluens denique sapientia, et virtute, et gratia apud Deum et homines. In vestibus paupertas ei semper placuit, sordes nunquam. Dum haec per omnium memoriam recoluntur, pruriebant singulorum ora et pectora ad amplexum gratissimi et toties desiderati pignoris; utpote quem in hac effigie tanquam vivum venerabamur: donec tandem dignior cohortis fronte in amoris et reverentiae affectus composita, 1601D ne dubita quin natantibus laetitia oculis, in collum amantissimi Patris irruit et per repetita oscula totum pectus effundens invitus, ut notabam, sese denique avulsit. Eo relicto ad pone stantem divi archipraesulis Malachiae effigiem, pari artificio admirandam conversus rursum dulci dissuaviatione premebat. Et hic est ille Malachias archiepiscopus et primas Hiberniae, multis prodigiis celebris; et vel hoc uno clarissimus, quod diem supremum obeunti oculos clausit Bernardus, et pulcherrimo sermone, quo ejus sanctissima vita enarratur, parentavit. Legitur in hodiernum usque diem ejus in Claravalle epitaphium in haec verba: Hic requiescit corpus beati Malachiae archiepiscopi et primatis totius Hiberniae, sedis apostolicae legati, viri apostolicae vitae, et miraculis gloriosi. Hic est qui Scotiae et Hiberniae populos, homines scilicet tunc temporis barbaros, nulla conjugia ineuntes, nullas confessiones seu poenitentias facientes, ad ecclesias non accedentes, nulla sacramenta ecclesiastica percipientes, re paganos, solo 1602A nomine Christianos, licet antea per beatum Patricium ad fidem fuissent conversi, cum maximis periculis et difficultatibus, propulsata barbarie, et paganica consuetudine in fide Catholica instruxit, et institutis S. Romanae Ecclesiae, prout potuit conformavit. Monachorum insuper Cisterciensis ordinis, canonicorum Regularium, aliorumque religiosorum conventus per terras illas diffusius propagavit. Quibus juvante Deo consummatis, ab ulteriori Scotia ad Claramvallem, quam suae mortis locum semper optaverat, suo pio desiderio Domino satisfaciente, advenit, ubi septimanis circiter tribus expletis, anno ab Incarnatione Domini 1188, aetatis autem suae 54, nocte a qua fit anniversarium fidelium omnium defunctorum, sicut semper optavit et praedixit, singulis ab ipso benedictis, singulis manibus impositis, saeculo valefaciens ab angelis laetabunde suscipitur, et civium supernorum beatissimo collegio sociatur; secundum quod beatissimo Patri nostro Bernardo, missarum solemnia in crastino celebranti in ipso missae canone coelitus exstitit 1602B revelatum. Cujus preces et merita gloriosa, coram Deo gratiam nobis impetrent, in praesenti, et gloriam in futuro. Amen. Omnium manibus teruntur miranda hujus divi Malachiae de summis pontificibus vaticinia, hactenus eventus veritate comprobata. Nuper electum Clementem XI contingit: Sidus Olorum. Cujus expositionem doctis relinquo.

59. Postquam igitur hic primus suam pietatem explevit, omnes in eamdem felicitatem ordine successimus; dum occlusa hac cista, pateret alia, quarum non minus octo aderant, plenissima incomparabilis existimationis sacris reliquiis. Palmam quidem caeteris omnibus praeripuit arundo, ea ipsa, quam Christi patientis manibus imposuit illudentium militum protervia; hanc aurea theca in formam sui inclusi prototypi fabrefacta conservat. Paulo longior est nostrate ulna, foliis quinque aut sex ad caulem suspensis, et nigra illa clava, quam arundines 1602C gestare solent, in supremitate tumens. Huic quanto devotionis gustu basia singuli fixerimus, tuo affectu metiare. Exhibebat alia cista caput divi evangelistae Marci (majorem ego suspicor partem, saltem praecipuam) auro item ac gemmis ornata capsula coopertum. Porro caput S. Vincentii martyris olim una cum reliquiis sanctorum Eutropii, Zosimae, Bonosae а S. Conrado Portuensi donatum. Praeterea, ni fallor, caput S. Bartholomaei apostoli. Monstratur etiam ingens tabula argentea, gemmis plurimis distincta; haec duabus alis seu portis explicatur, exponitque tum ingentem portionem de cruce Christi Domini, quam anno salutis 1144 Robertus Nazarenus, tunc Jerosolymorum archiepiscopus, S. P. Bernardo transmisit, cui etiam peculiari epistola (inter Epistolas Bernardi est 175) gratias agit. Tum trecentas quadraginta alias nobilissimas reliquias, in suos quaevis loculos distributas. Ex quibus nominatissimae sunt: de spongia, quae Christo servatori acetum in cruce propinavit; de spinea 1602D corona; de cuspide lanceae, quae ejus latus sacratissimum aperuit, etc. Longe majorem reliquiarum copiam alia tabula itidem ex argenteis laminis facta, continet; quae Helenae imperatricis fuisse traditur, eique serviisse pro altari, cum iter faceret; sane vel sola antiquitate venerabilis, utpote ab Helenae temporibus, quae circa annum Christi 300 vixit, hucusque integra. Quatuor haec alas expandit, omnes innumeris loculis, velut oculis sacras reliquias abscondentibus plenas; observaveram multa de vestimentis Matris Virginis, de armis Dominicae passionis, de apostolis, etc. Quarum rerum si unica apud nos particula prostaret, magno utique populi accursu celebraretur. Haec ego memoria sola pleraque retinui; nam omnia pugillari recipere partim ob copiam, partim ob festinationem, ac denique qualemcunque pietatem possibile non erat. Unde autem hic tantus thesaurus in Claramvallem devenerit, duo mihi fontes assignabantur. Quorum prior 1603A Hugoni ascribitur, olim S. Guilhelmi abbati, inde post peregrinationem Jerosolymitanam monacho Claraevallis: hic plurima circa annum 1221 ex Palestina secum attulerat. Alter S. P. Bernardo merito tribuendus, veluti breviter et clare ex ejus Vitae descriptione colligi potest. In qua postquam recensentur ejus immensi labores in sopiendo schismate, Ecclesiam Romanam turbante, exantlati, ita concluditur (libro Vitae II, c. 1): Rediens autem Pater sanctus ab Urbe, ex sanctorum apostolorum martyrumque corporibus xenia secum attulit pretiosa, haud modicum hunc sibi reputans fructum esse laboris. Inter quae beati Caesarii dentem quonam modo receperit, memorandum. Cum enim integrum ei praedicti martyris caput exhiberetur, ut tolleret inde quod vellet, dari petiit dentem unum. Frustra vero aliquandiu, fratres, qui cum eo venerant, laborantes, concessum sibi trahere penitus non valebant; fractis enim cultellis duobus aut tribus, quos applicuerant, 1603B nihilominus adhuc dens immobilis permanebat. Tum ille, orandum nobis, ait: Nec enim habere possumus, nisi martyr ipse concedat; facta denique oratione reverenter accedens, incredibili facilitate duobus tulit digitis, quod ferreis ante moveri non poterat instrumentis. Ita liberali toto pene orbe in Claramvallem, mirum non est, illuc tantum thesaurum confluxisse. Nunc, quod ultimo nobis monstratum est, breviter exponam. Estque theca illa, in cujus medio crystallus sacram hostiam, quae Dei incarnati praesentia insignis est, circumdat: et vulgari voce Monstrantia dicitur, quod divinum illud mysterium populo monstret; haec, inquam, purissimo auro gravis, nil praeter gemmas nobilissimas prodit. Circulum ex floribus circa crystallum ducit, arte an pretio majori hactenus nemo affirmavit. Culmini coronae insidet pelicanus, nutriendis pullis pectus rostro fodiens; quam avem meri vestiunt pyropi in plumarum formam aptissima proportione dispositi: quin 1603C et scintillas purpura ipsum fluentium, et ex venis salientium guttarum motum scitissime adumbrat. Verum neque ego plus quam umbram hujus opulentiae tibi proposui; ex qua tamen ipsius corporis elegantiam facile aestimabis.

60. E dormitorio per proximum ecclesiae ambitum, qui sat grandibus pulcherrimisque picturis S. Bernardi vitam repraesentat, in alterum delati ambitum, sedem librorum accessimus: augustam plane, triplici concameratione pluteos distinguente. Ad dextrum latus solis manuscriptis scrinia onerantur, nullo non codice parva catenula ad pluteos alligato, ita tamen laxe, ut legere volenti se commode exponant, auferri inde non possint. Sinistrum autem varios tum novi, tum veteris typi libros habet. Hinc regressi ad infirmitorium vetus pervenimus, amplissimum quidem, sed ob varias incommoditates, quibus illic degentes vexabantur, nunc pro ambulacro servit; alio meliori aedificio pro infirmis designato. Huic annexus est locus, in formam 1603D parvi sacelli suspenso fornice exstructus, qui unus per omnem vitam meam in eo me felicitatis gradu collocavit, ut gloriari jure possim, me spectatorem fuisse prodigii. In hujus igitur sacelli medio lapis paululum longior quam sit communis statura viri, muro duos tresve pedes alto impositus jacet; durus instar silicis, et relicto duorum digitorum margine ad unius digiti profunditatem excavatus; in eum usum, ut corpora recenter exstincta super eumdem frigida laventur, inde mox in feretrum componenda. Antiquissima haec pietas adhuc passim in Gallia viget, ut vix dimisso spiritu corpora laventur; nam et ejusmodi lapides in omnibus, etiam nostris coenobiis ostenduntur, etiamsi apud nos haec consuetudo desierit. Cum igitur S. P. Bernardi corpusculum eo ipso in lapide supremae hujus charitatis officium accepisset, ecce mirum! suam in duro silice umbram adeo firmiter reliquit impressam, ut in hodiernum usque diem indelebili constantia 1604A perseveret; cum tamen omnes hactenus, quotquot in Claravalle diem obiere supremum, eodem in loco ablutionem receperint, quorum numerum nemo facile iniverit: nam ipse moriens septingentas animas Deo servientes in Claravalle reliquerat. Prodigium, si quod in orbe universo stupendum; cujus fidem, fateor, vix ab hisce meismet oculis manibusque impetravi, quibus curiose diligenterque illud spectare et contrectare merui. Nulli physicae explorata novitas, et ab omnibus retro saeculis inaudita; ut nempe sit umbra sine corpore; qualis certe haec in ipsa luce meridiana clarissime apparet. Caput, dorsum, crura et pedes, omnia haec membra distinctissime spectabilem de se umbram projiciunt; prorsus ac si ipsummet sacrum corpus nudum, ibi lavacrum exspectaret. Non levi terrore confusus, cum reverentia tamen accedens palpare coepi an saxum sua cavitate hanc umbram redderet; sed una per totum planities erat, nisi quod 1604B adverterem, ferro circa medium lapidis modicas quasdam particulas esse divulsas. Cujus rei causam percunctanti, responsum est: haec haereticorum temeritatis relicta esse vestigia; qui sanctissimi Patris gloriae invidi, spargebant monachos nigro colore hanc umbram lapidi indidisse; eamque ob causam, denudando scilicet dolo, malleis lapidem fodiebant; sed sine illo quem quaerebant eventu; nam, etsi lapidis extrema malleus derodebat, umbra tamen semper integra permansit. Frendentibus utique haereticis, et vel in hac umbra suam caliginem videre valentibus; qua plus quam belluina immanitate in divorum venerationem debacchantur; cum in sola eorum umbra convellenda miseri succumbant. Antequam autem te a gloriosa hac umbra dimittam, placeat audire, quid de aqua illa, qua sacrum corpus perfusum est, Gaufredus, quartus post sanctum Bernardum abbas Claraevallis, in sermone, quem in anniversario decennali obitus 1604C sanctissimi Patris habuit, scribat. Ex lavacro, inquiens, sacri corporis ejus, cum ex more ei post transitum debitas exhiberemus exsequias, fratres quidam in remotissimas orbis partes deportaverunt, et (sicut eorum certa relatione didicimus) cum jam decimus annus transierit, non tantum aqua ista usque modo manet omnimodis illibata, sed eamdem obtinet et gratiam, cuicunque fuerit superfusa. Cum enim jam pluribus remedia postulantibus de eodem sacro liquore donaverint (nam et eum multis opem tulisse confirmant) impleto tamen saepius aqua altera vasculo talis permanet usque hodie, qualis fuerat prima die.

61. Ab hujus splendidissimae umbrae loco ad publicam lucem per ecclesiam transivimus; extra quam paucis a janua passibus mausolaeum eminet; sub quo piissimus parens divi Bernardi, et ipse monachus in summa senectute Claraevallis, cum duobus ejusdem Bernardi germanis Bartholomaeo et Gerardo, conditur. Inde per aliquot iterum passus visitur casa lignea, instar tugurii cujusdam, qualia 1604D in campis pro armentis excitare solent. In hanc intromissi, postquam intelleximus celebri illa per morbum divi Bernardi habitatione nobilem, pio stupore correpti sumus, quod haec lignorum strues in tot saecula duraret; annis nimirum quingentis quinquaginta. Qua autem occasione posita huc fuerit, breviter edicam. Cum fundatae a Theobaldo Campaniae comite Claraevalli divus Bernardus, tunc tertium in ordine annum agens, abbas praeficeretur, essetque a Catalaunensi episcopo in sacerdotem simul atque abbatem initiatus, jam tum clarissimis emicans radiis sanctimonia visa est episcopo meliori corporis hospitio digna; diutius scilicet valente corpore orbem illuminatura. In suas igitur aedes susceptum summa cum veneratione Bernardum, hortari coepit; ut relaxato aliquantulum vitae rigore, vires mitiore victu repararet; rediturus denuo majori robore armatus ad pristinam austeritatem; at omnimodam repulsam passus 1605A Cistercium sese episcopus contulit, ibique supplex ab abbate petiit, ut ejus mandato Bernardus sibi per unius anni spatium obedire juberetur; quod pro sua reverentia impetravit. Ut autem tanto securius afflictae sanitati mederetur, extra monasterii septa tugurium illud, quod dixi, jussit construi; in quo piissimus Bernardus reconditus, curae cujusdam vanissimi tenebrionis et circumforanei stentoris creditur; qui illum integro anno supra quam credi potest, afflixit. Nam sanguinem crudum pro cibo, oleum pro vino obtulit, aliaque innumera impudentissime irrogavit; ut ei ad mortem, non sanitatem promovendam traditus fuisse videri potuerit. Sub hoc tamen lupo mansuetissima ovis Bernardus hujus casae angustias incoluit sine ullo contradicentis indicio. In quadrum concinnata, per octodecim pedes undique extenditur, nulla contignatione superiorem a fundo partem dividente: tecto solo miseros parietes onerante; qui quidem nullo vitro illustres 1605B satis nempe ab inhabitante sanctimoniae luce resplendebant: fenestrarum loco asseres ad excisa foramina haerent, ut levi ductu prohiberi illis aura vel immitti possit. Idem lectisternii, adhuc ibidem pendentis, squalor fuerat, et anguli, in quo jacebat. Quae cum inter commiserationis affectus intuerer, in mentem mihi venit damnabilis quorumdam magistratuum indulgentia, tolerantium ejusmodi hominum faecem, de quorum grege Bernardi vexator fuerat: qui omnia fora suis clamoribus implent, et mendaciorum fumo credulum vulgus pascentes, multam crumenae et vitae internecionem inferunt impune. Dum interea neglecta jacent magna medicorum ingenia, per ingenuos sudores exculta ad veritatem pulcherrimae artis, quam isti sua audacia corrumpunt.

62. Juxta hanc casam situm est sacellum, in quo non raro divus Bernardus sacrum dixit; prope fores sella ostenditur, cui frequenter insidere, et sacra effundere contemplationum mella solebat; inque 1605C ultimo fatali morbo maximam Cantici Salomonici partem commentationibus illustravit. Sed prae omnibus notabile limen sacelli; ubi cum subobscuris litteris scripta legeremus haec duo verba: Hic obiit: intelleximus eo in saxo sacrum caput reclinasse Bernardum, cum felicissimam animam ad coelos emitteret. Nec quisquam se continuit, quin absque mora in terram abjectus pio osculo durum quidem, sed suave pulvinar adoraret. Qua ratione, qua pietate, quo denique tempore pius sanctissimi Patris obitus contigerit, cum te sciendi avidum esse me non lateat, meliori compendio non proferam, quam si tibi ejusdem epitaphium transcribam. Sic autem legitur: Hic requiescit corpus beatissimi Patris nostri Bernardi, primi Claraevallis abbatis, qui fuit vir in diebus suis vita et moribus sanctissimus, in miraculis faciendis post apostolos clarissimus, in intelligentia et expositione sacrae Scripturae doctor egregius. Inter discordantes pacis reformator praecipuus; 1605D haeresum et errorum tunc temporis in Ecclesia pullulantium reprehensor et corrector industrius. In multis quae praedicabat propheta veridicus; monasteriorum et religionis ampliator devotissimus. Lucerna singularis non solum Ecclesiae Gallicanae, sed etiam Christianitatis universae. Hic anno ab Incarnatione Domini 1113, a constitutione domus Cistercii 15, annos natus circiter 22 Cistercium ingressus cum sociis amplius quam triginta, sub abbate Stephano suavi jugo Christi collum submisit, anno autem Domini 1115, mense Julio missus fuit cum fratribus germanis et conventu suo ad locum istum, qui nunc vocatur Claravallis, antea autem Vallis absinthialis; ubi triginta et octo annis abbatis, seu boni pastoris officium adimplevit. Anno autem ab Incarnatione Domini 1153, Ordine ubique dilatato, et amplius quam centum sexaginta monasteriorum ordinis nostri Pater existens, consummatis feliciter vitae suae diebus et annis circiter 63 expletis, XIII Kal. Septembris, 1606A hora diei pene tertia, inter graves singultus, et lacrymas uberes circumstantium filiorum, migravit ad Dominum ad multos, quos ipse praemiserat laetabundos coetus monachorum ad obvia agmina, quorum in terris vitam duxerat, angelorum. Cujus imitatores et gloriae participes nos faciat, qui sine fine vivit et regnat.

63. Die inter haec spectacula praetervolante, quod ad coenam tempus supererat hortus sibi vindicavit. Hic in quatuor aequalis longitudinis ambulacra excurrens, distributis ordine artificioso florum lectulis medium relinquit; qui nulla non elegantia tum florebant. Dulipae et anemones suos explicabant calices superbissime, quos adeo splendens colorum varietas pingebat, ut oculorum liberaliter se effundentium aciem offenderet. Ambulacra trecentos passus longa suos utrinque parietes ex fago supra altitudinem longiusculae lanceae erigebant, vestitos recenti vere virentium foliorum. Et ibi quidem quantumcunque sereno coelo nunquam umbra ambulanti 1606B deerat, opponente se semper aliquo ex quatuor lateribus soli; licet quodlibet ea latitudine sit, ut duobus curribus laxam commeandi viam aperiat. Jucunda facies erat prospicienti de ambulacri initio ad ejus extrema; distantia quippe fallaci oculos imagine ludebat, utroque pariete in angustae cuspidis speciem desinente, cum tamen pari ubique aequalitate essent dispositi.

64. Ex horto reversi granaria inspeximus, ditia farris acervis, idonea in multos annos servando frumento. Ingens enim aedificium robustos fornices per longa spatia ita commode extendit, ut et ab ignis infortunio tutum, et aeri tamen pervium grana a putredine conservet. Videre mihi videbar magnum domus dispensatorem Bernardum in hoc granario pauperum catervas ex illis frumenti cumulis onerantem; rediitque in memoriam celebre prodigium, quod in ejus Vitae descriptione his pene verbis habetur: In regno Galliae et finitimis regionibus 1606C aliquando fames invaluerat; servorum autem suorum horrea benedictio Domini cumulavit. Si quidem usque ad annum illum nunquam eis laboris sui annona suffecerat, sed et tunc quoque post messem collectam diligenter omnibus supputatis vix usque ad Pascha sibi eam posse sufficere aestimabant. Cum autem emere vellent, sumptus non invenerunt, quod longe carius solito venderetur. Itaque ipso tempore quadragesimali, pauperum ad eos maxima multitudo confluxit, quibus erogantes fideliter quod habebant, Domino ob servum suum Bernardum benedicente; et modica illa annona usque ad messem ipsi pariter, et qui superveniebant pauperes alacriter sustentabantur. Ita omnes anguli pia nos memoria sanctimoniae eminentissimae beatissimi Patris afflabant, quocunque pedes aut lumina vertebamus.

65. Nocte post liberalem coenam transacta, denuo vix ab aurora salutati ad divi Bernardi sepulcrum perreximus; et reverendissimus quidem dominus vicarius 1606D generalis in altari S. Malachiae, ego vero super melliflui doctoris sepulcrum sacrum fecimus. Duas circiter horas consumpsit haec devotio, inde sacellum comitum Flandriae petivimus; spectabile alto amploque fornice, sed spectabilius sacrorum lypsanorum thesauro, in subterranea ibi concameratione quiescentium. De quibus quia rem auditu dignissimam percepi, omittere non possum, quin tibi enucleatius eamdem perscribam. Divus Bernardus initio suae sacrae, quam e Cistercio duxit, coloniae, monasterium condidit in hujus vallis anteriore parte; appellata, vel ob copiam ibi nascentis absinthii, vel ob amaritudinem obeuntium mortem, qui ibi olim frequenter in latrones incidebant, Vallisabsinthii nomine. Quia vero temporis processu affluentium monachorum tantus evasit numerus, ut eos loci angustia minime caperet, ope regum et principum animum adjecit ad novi ampliorisque coenobii constructionem. Idque pene consummavit 1607A circa annum Christi 1148. Eo ipso anno ex coemeterio antiqui monasterii exuvias monachorum, quos ipse sepelierat, solemni ritu transtulit; non ignarus, quam dignis id honoris exhiberet. Subsequentibus deinde annis plurimum auctae sacrae illae reliquiae, cum innumeris miraculis clarerent; rursum ex humo erutae anno Christi 1296, in hoc subterraneo fornice honorifice sunt collocatae; jacentque jam inde a tot annis incorruptae; sine ornatu quidem, sua sine dubio incorruptione satis decorae. Numerus eorum sacrorum corporum nongentesimo major nec minima sui parte, ut pie credo, a tanto temporis intervallo est imminutus; pie, inquam, credo; et quid me moverit ad hanc fidem, nec te celabo; scilicet divi Bernardi in primis promissio. Is enim missurus in Sueciam condendo monasterio monachos, destinabat cum caeteris quemdam ex urbe Trajectensi juvenem, singulari in piissimum Patrem amore flagrantem. Hic 1607B fletu et precibus deprecabatur, ne ab ipso sejungeretur, in tam barbaras et longinquas nationes, propter quem nimirum patriam et mundum reliquisset; se enim praecipue huic sacro instituto nomen dedisse, ut in Claravalle vivere et mori beate liceret. Quem ut amantissimus Pater consolaretur, promisit, eum non alibi, quam in Claravalle cum reliquis suis alumnis sepeliendum. Nec eum fefellit promissio; nam postquam quadraginta annis in septentrionali illo regno abbatem egisset, jam decrepitus gestatoria sella, per tanta terrae marisque spatia ad Claramvallem deportatus, aliquot dierum febri tactus feliciter vitam finivit, ibique sepulcri promissam gratiam obtinuit. Quia igitur sanctissimus Pater Bernardus eamdem promissionem multis aliis impertivit eventu comprobatam; ac praeterea ex hac mortali miseria ad superos migraturus inter alia consolationis verba adjunxit: Se neque post mortem suos filios, quos Christo genuerat, derelicturum; 1607C nec passurum gregis sui dispersionem: imo ita in Claravalle mansuros, ut in decretoria illa extremi judicii die omnium hic ossa resuscitanda una secum judici Deo sistantur: nemo hactenus hujus oraculi fidem vocavit in dubium. Quin id ipsum non multis abhinc annis novo prodigio fuit confirmatum. Contigit enim, ut Lotharingiae ducissa ad Claramvallem spectandam accederet; quae cum pro sua in eamdem liberalitate, tum pro dignitate in templi interiora et ipsum hoc sacellum Flandricum ingredi permissa inter comitatum nobilem quamdam puellam adduxit, immani cruciatam dentium dolore, et adeo pertinaci, ut omne medicorum ingenium multis annis sine profectu fatigarit. Cui cum recenseretur, meras esse divorum Bernardi discipulorum sacras reliquias, quae in subterraneo fornice cernerentur, ipsa ingenti fiducia unum ex ossibus nemine advertente cum reverentia arreptum ad genas applicat; nec mora, mox omnis acerbitas evanescit. Accensa amore tam 1607D pretiosi efficacisque pharmaci clam sub pectorali veste recondit, in aliorum quoque subsidia conservandum. Interea ducissa discessura, ad portas monasterii regressa, puellam illam abesse animadvertit, quare jussa est quaeri, an fortasse sexui agnata curiositas, per ignotas monasterii ambages errantem circumduceret. Omnibus angulis pervestigatis, nullibi tamen visa, donec a famulis ad dictum sacellum delatis conspecta fuit; qui voce signisque ostendunt: dominam abitum parare, quam ipsa sola moraretur. At illa in patentibus haerens foribus moliebatur quidem egressum, irrito tamen conatu: aiebatque se jam dudum sequi promptam, evadere tamen extra januam omnino non valere. Tum e monachis quidam suspicatus quod erat: Forsan, inquit, aliquid de his reliquiis clepsisti; quibus jam per arcanam violentiam retardaris. Scias namque omnia haec ossa usque ad mundi finem promissione divi Bernardi non separanda, nisi ipsi consenserint. 1608A Convicta, suum pio licet ausu tentatum aperit furtum, et sacris lipsanis suo loco redditis nihil impedita ad dominam convolat, totamque rem gestam non sine omnium admiratione fatetur. Insigne hoc prodigium nobis in ipso sacello e religiosis Claraevallensibus quidam enarravit, magno utique reverentiae et pietatis affectu erga hunc nobilissimum thesaurum in nobis excitato.

66. Relicto hoc sacello extra interiorem majoris monasterii portam per ducentos aut paulo plures passus ad antiquum monasterium pervenimus. Id Bernardus ac socii cum eo ex Cistercio missi propriis manibus fabricarunt. Uno tecto templum et habitatio monachorum operitur; una etiam contignatio comedendi et dormiendi loca separat. Infra refectorium nullo lapide stratum nudam terram sanctissimis illis pedibus calcandam praebebat; quod quidem angustum est, pro tam ampla virtute: paucis et palmo non majoribus fenestris illud illuminantibus, 1608B per quas tamen sanctimoniae splendor in omnem late terrarum orbem sese diffudit. Adhaeret refectorio coquina, et illa quoque arctissima, sufficiens tamen pro elixandis herbarum radicibus arborumque foliis, queis olim hi virtutum athletae victitabant. Hinc per scalam ascenditur ad dormitorium, idem in longum latumque occupans spatium cum refectorio; in quo adhuc aliquot lectisternia supersunt, ex quatuor asseribus compacta; longa, ad hominis proceritatem, et dimidia parte minus lata: humili cistae ferme similia, nisi quod nullo operculo tegantur; qua inscendere illa oportebat, excisum ascia foramen aditum dabat. Exploranti mihi non apparebant vestigia, quod altius quam humi cubuerint; stramini scilicet, aut aridis arborum foliis in hanc quasi cavernam injectis loco plumarum utebantur. Clarissimum profecto extremae paupertatis speculum; cujus aspectu frigida aetas nostra merito erubescat.

1608C 67. Scalae, quae a refectorio ad dormitorium viam facit, imposita est cella, quam mellifluus Pater Bernardus incoluit. Parva sane est, et carceri, quam conclavi similior, et tali, quam tantus abbas habitaret. Nam uno solummodo pede latior est cellis, quas in dormitorio monasterii novi, supra numero 57 descripseram; sed incommodis multo pluribus obnoxia: cum nudo tantum tecto tegatur, per quod etsi non semper pluviae penetrent, frigus tamen aestusque et mille aliae sese intrudunt molestiae, per idem tectum submotis aliquot assulis lumen solis immittitur, assere, si necessitas imbrium aut nivis jusserit, obstruente foramen. Porro scala, cui cella imminet, unum cellae angulum eripit asseribus, quibus contecta est; qui per illam cellae partem declivi tabulatione descendentes commodum tamen divo Bernardo afferebant; illis nempe pro lecto usus: loco pulvinaris duos alios truncos securi laevigatos supponens. Quae omnia hodiedum videri contrectari tamen minime permittuntur: 1608D multorum importuna pietate per minutas quidem, sed saepe repetitas partes pene totum auferente. Nunc cancellis inclusus hic (si tamen sic dici potest) lectus oculis non furtis patet; intra quos praeterea jacet cingulum setis et ferro asperum, quod vexando corpori induere sanctissimus Pater solebat, ac super nuda ejus cute post obitum inventum est. Sedile denique nihilo caeteris cellae partibus melius erat; praeterquam enim quod uno tantum a terra pede elevatum, id excavatus per modum sellae praebuerit murus, etiam sedentis caput erigi non patiebatur incumbentis tecti declivitas; ac proinde sedere aut assurgere volenti caput dorsumque inflectendum, donec uno passu amotus spatium acciperet erecto capite standi.

68. Et haec est illa sedes, ex qua tot oracula in omnes mundi plagas dimanarunt. In hoc throno eminebat ille vir miraculorum (sic eum nominat cultissimus hujus saeculi scriptor Joannes de Bussiиres 1609A S. J.) praesertim in animos, quos fingebat ad arbitrium; vitae Alexander; magnarum rerum administer; pontificum et regum magister; Christiani orbis unus prope modum norma; cui solum et coelum obtemperarent. In hujus anguli obscuritate nati sunt illustrissimi viginti tituli; quibus grata admirabunda posteritas Bernardum insignivit; ut jure merito appelletur: 1. Sacrae Romanae Ecclesiae doctor eximius, mellifluus, theodidactus. 2. Apostolicae sedis defensor invictissimus. 3. Libertatis ecclesiasticae vindex acerrimus. 4. Magnae Dei matris cliens intimus. 5. Magnus domus Dei zelator. 6. Thaumaturgus sanctorum maximus. 7. Haereticorum malleus. 8. Schismaticorum flagellum. 9. Sacrae militiae praeco. 10. Pacificator orbis. 11. Patriae Pater. 12. Praesulum ac praelatorum magister. 13. Clericorum et religiosorum omnium mystagogus. 14. Qui probatus et inventus est vitae innocentia angelus. 15. Ordinis propagatione patriarcha. 16. Futurorum praenotione propheta. 1609B 17. Verbi praedicatione apostolus. 18. Corporis mortificatione martyr. 19. Fidei zelo confessor. 20. Mentis et corporis puritate virgo.

69 Juxta hanc sanctissimi Patris cellulam, alia existit, quam divus Malachias (de quo supra n. 58) trium mensium habitatione, et sanctissima morte nobilitavit; ea quidem justa cellae forma, parva tamen gaudet. Inde ad oratorium descendimus; quod tale est, ut ipsa paupertas breviori compendio non concinnaret. Frontem altare occupat, eodem omnino hac tempestate cultu spectabile, nec alio, quam quo divus Bernardus instruxit; nimirum in lignea tabula vili colore imago Christi in cruce pendentis rudi artificio exprimitur; a cujus latere virgineae Matris et divi Joannis dimidia corpora pinguntur eodem exiguae artis penicillo elaborata. Extra chorum, seu mediam templi partem in latere dextro est altare S. Laurentii, in sinistro S. Benedicti pariter simplici manu expressis effigiebus nota. Altarium 1609C horum memoriam celebrem ex Vita divi Bernardi breviter accipe (lib. I, c. 12): Bernardus valde aegrotus, cum vehementius affligeretur, et supra vires dolor excresceret, advocans unum ex confratribus suis, jubet citius oratum ire. Ivit ille, et oravit ad altaria quae in ista basilica tria erant; primum scilicet in honorem Dei genitricis Mariae; duo alia circumposita, in honorem S. Laurentii martyris, et beati Benedicti abbatis. Et ecce eadem hora adfuit viro Dei praedicta beata Virgo, duobus illis stipata ministris, beato scilicet Laurentio et beato Benedicto abbate. Aderant autem in ea serenitate et suavitate, quae eos decebat; et tam manifeste, ut ex ipso introitu cellulae personas ipse discerneret singulorum. At illi imponentes ei manus, et loca doloris attactu piissimo lenientes, omnem protinus aegritudinem ab eo depulerunt.

70. Dies nondum ultra horam octavam provectus alliciebat nos ad ulteriora spectacula. Igitur relicta hac sanctimoniae palaestra extra muros locum illum 1609D petivimus. in quo divus Bernardus epistolam in imbre sine imbre legitur composuisse. Cujus prodigii seriem causamque paucis pro more explanabo. Robertus, quidam ex propinquis Bernardi, Cluniacensibus infans oblatus fuerat; qui ephebos egressus, cum per aetatem licuit, Cluniacensi monasterio relicto, perfectioris vitae desiderio sese Cirterciensibus adjunxit: et cum divo Bernardo ad fundandam Claramvallem inter reliquos missus fuit. Sed suasu Cluniacensium, et indolis teneritudine severam vivendi austeritatem horrente, insalutato S. Patre ex Claravelle discessit; aliquandiu dissimulante et spontaneum reditum spectante Bernardo. Verum diutius aut pertinaciam aut errorem juvenis non ferendum arbitratus, per epistolam eum revocaturus, una cum Guilielmo, quo utebatur ad scribendas epistolas, in silvam monasterio vicinam secreti gratia secedens, excipienti in membrana coepit dictare. Medium autem laborem interruptura inopinato 1610A copiosa pluvia erumpit, ita ut colligere vasa, et sub tectum sese recipere scriptor voluerit. At Bernardus: Opus, inquit, Dei est, scribe, nihil nobis imber nocebit. Perrexit ille, pene extra se prae admiratione raptus; cum conspiceret, uno vel altero a se passu delabentis maximi imbris inundantiam; ambos vero se sub dio quasi sub tecto tutos siccosque considere. Apud Robertum sane non sicca fuit epistola. Quippe serio temeritatis suae poenitens ad largos lacrymarum imbres motus illico rediit, et aliquot inde post annos a divo Patre monasterio Domus Dei abbas praefectus, non sine sanctitatis opinione ex hac vita migravit. Distat a monasterio Claravallensi hic locus media hora, in umbilico silvae ad muros usque pertingentis. Ad prodigii memoriam perpetuam parvum sacellum erexere, in quo depictum mirabile hoc factum cernitur.

71. Reversi e luco in cellas vinarias descendimus, ubi inusitatae magnitudinis dolia cernuntur. 1610B Unum praesertim supra caetera diligentem observationem merebatur. Id cum a vino vacaret, et grande fundum januas apertas ostenderet, meam curiositatem invitavit, ut me intruderem, ad explorandam interiorem fabricam. Sed tenebrae nihil permittebant, nisi ut pedibus longitudinem experirer, quam quidem triginta pedum ab uno fundo ad aliud inveni, altitudinem vero octodecim. Nullis orbibus seu circulis ex betula, pro nostrorum doliorum more, vincitur: ingentes quatuor trabes per incisas in extremitatibus juncturas colligatae stipant repetitis sexies ordinibus longissimos quernos asseres: ubi deinde in quatuor juncturarum angulis desinente circulo trabes hiant, cuneis impletur vacuitas; ut sic tota illa machina inter harum arborum vincula, quasi in equuleo laxari pro usu arctarive possit. Vidisti, amice, olim et miratus es Maristellanae nostrae cellae dolium magnum; quod si cum Claravallensi hoc conferas, quanta parte minus; 1610C nostrum enim septemdecim tantum pedes in longum, duodecim in altum extenditur. In aliis praeterea cellis aliquot vasa nostro Maristellano non minora mero optimo turgebant.

72. Sub ipso, quod sequebatur, prandio rumor affertur tredecim millia militum ex Galliis in Burgundos properare obsessura urbem Dolanam; quo nos audito, quia per eam regionem redeundum in patriam fuit, maturavimus abitum; ac sine mora actis pro magno beneficiorum cumulo gratiis, accincti eo adhuc die ad monasterium usque Longi Vadi perreximus; maxima iterum humanitate excepti. Hic dum coenamus, abbas illius monasterii commendatarius, cum de venatione rediisset, de nostro adventu certior factus per famulum significari nobis mandavit; optare se nobis loqui; et si molestum non esset, ad suam domum accederemus. Non recusare licebat tam humanam invitationem; quare ducem eumdem servum secuti, abbatem in vestibulo aedium obvium habuimus; qui nos comiter 1610D diserteque salutatos per planum aedificii fundum ad aulam primum amplissimam deduxit; in hac pendebant ad parietes altos ornatissimosque picturae bene grandes; quarum pleraeque naves marinas jactabant inter procellas, miscebantque eorum conflictus bellicos: hic incendio, illinc naufragio absorbente triremes. Ex aula per scalam lapideam ad superiora conclavia transitum, suis quaeque nitentia coloribus, quibus tapetia, tam parietum, quam quae mensae insternuntur conformiter tincta fuerant. Picturarum circumquaque positarum modus ingens; referentium effigies regum ac principum; maxime moderni Galliae, quae aliquoties cernebatur tam affabre elaborata, ut plane Apellem, si non ipsam vitam spirare viderentur. Porro Musaeum apparatu librorum instructissimum erat, et illi adhaerens aliud triclinium rari pretii picturis Nam cum arreptum lumen propius ad tabulas admoverem, delectatus mea curiositate abbas, non sine 1611A significatione gaudii, quod non otiosos rerum suarum aestimatores nactus esset, digito varias designabat; et hanc Alberti Dureri, alias Holbeinii: imo et Rubenii, ac Michaelis Angeli Romani penicillo celebres esse affirmabat. Tota sic domo perlustrata ad stabulum progressi observavimus praeter equorum ex Anglia, Hispania, Pannonia, ac Tartaria coemptorum copiam, nitidum fornicem variis e gypso crustis et pegmatis superbum plane invidiam illius monasterii templo facere.

73. Ex his aedibus dimissi nos ad quietem composuimus, sumptoque mane jentaculo Albae Ripae coenobium insigni iterum Charitate refertum subivimus: opiparo, quantum illorum paupertas monachorum sub commendatario degentium permisit, prandio recreati. Duos convivas ex illo coenobio habuimus religiosos, qui ita concinne latino utebantur sermone, ut vix ullos pari facilitate loquentes perceperim. Eorum alter se mihi comitem obtulerat 1611B ad hortum visendum, antequam mensa apponeretur. Et quamvis solitudinem praehabuissem, ut precum mearum penso vacare liceret; non tamen postea poenituit doctissimis colloquiis illud tempus impendisse. Jucunda enim ex historiis gesta de fideli memoria ita promebat, quasi in narrationis promptitudinem se totum huic studio tradidisset. Cumque multa de vita melliflui Patris nostri inspergeret, scitari coeperam, an non hanc viciniam aliquo etiam prodigio memorabilem fecisset. Tum ipse: Non pauca, ait, in hoc circulari prope Claramvallem ambitu ab eo patrata fuisse memoriae proditum est. Nam in hac regione pagus nominatur, in cujus hospitio dicitur sanctissimus Pater lepido de animi demissione colloquio cum daemone contendisse, et ni fallor fere in hunc sensum in ipsius Vita describitur: Quodam tempore sanctus Bernardus quibusdam cum fratribus receptus hospitio pro suo more calceos ungebat; quo apparuit illi diabolus 1611C transfiguratus in nigrum monachum. Et: «O abba, inquit, quam magnificatus es modo? ecce de finibus terrae veni te visum; quem ungendis calceis inveni operantem; non sic te exhiberes vel uni famulorum tuorum. — Nec mihi, ait S. Pater, sunt famuli, nec ut essent, unquam volui; filios mihi in Christi Jesu Verbo genui, qui omni mihi charitate et humilitate obsequuntur. Diligo eos ac servo; quibus ut ostendam viam vitae, me humilio in exemplum magni illius Magistri, qui in Evangelio dicit: Omnis, qui se humiliat, exaltabitur (Luc. III). Humiliavit semetipsum Deus, omnemque percurrit humilitatis semitam, ut sequamur vestigia ejus; unde Dominum ac Magistrum meum sequi non me fatigat; sed decorum est mihi et volupe, etiam indecoris et quibus nulla inest voluptas, operibus pro ejus amore implicari. Unde et tuo dic abbati, ut, quod ego facio et ipse faciat.» Ad haec diabolus: «Da mihi, inquit, tuos calceos, et ego eos ungam. Tum eum fixe intuens famulus Christi, Spiritus sancti luce agnovit spiritum 1611D malum, et cum indignatione et ironia: «Non est aequum, ait, ut qui in summo decore et sanctitate creatus est, mihi ungat calceos, qui sum terra et cinis. Apage, Satana, et per Jesum Christum te adjuro, ne mea unquam impedias opera nec fratrum meorum.» Subito decrescens diabolus, contraxit se in parvam bestiolam, eaque forma se in eorum conspectu subduxit.

74. Risu prosecutus sum miseri lavernionis fugam, rogavique comitem, ut pergeret in jucundissima materia. Nil cunctatus ille: Paulo, inquit, plus uno die abhinc urbecula est, famosa jucundissimo sancti Patris facto. Contigit enim aliquando famulum Dei Bernardum pro quibusdam negotiis adire comitem Theobaldum. Cum appropinquaret oppido, ubi ille tunc erat, obviam habuit turbam copiosam, qui jubente comite latronem quemdam facinorosum atque famosum ad supplicium pertrahebant. Quo 1612A viso, clementissimus Pater apprehendens manu sua lorum, quo erat miser astrictus, ait tortoribus: dimittite mihi sicarium istum, ego enim volo manibus meis suspendere eum. Audiens autem comes adventum hominis Dei, festinavit illico occurrere ei; miro namque devotionis affectu semper eum dilexit, atque honoravit. Cumque videret funem in manu ejus, quo latronem post se trahebat, exhorruit vehementer et dixit: «Heu, venerabilis Pater, quid est quod facere voluisti? ut quid enim furciferum istum millies condemnatum a porta inferi revocasti? Respondens autem Pater sanctus dixit: «Scio quidem, virorum optime, scio hunc latronem esse sceleratissimum, omniumque tormentorum acerbitate dignissimum. Non me ergo existimes hujusmodi peccatorem impunitum velle relinquere, quin potius cogito ipsum tortoribus tradere, et dignam ex eo capere ultionem, quae utique tanto dignior erit, quanto diuturnior.» Quo audito princeps Christianissimus consiluit, nec 1612B ultra ausus est contradicere sermonibus sancti. Protinus ergo benignissimus Pater exuta tunica sua, ea induit captivum suum, et attonsa coma capitis ejus sociavit illum ovili Dominico, de lupo faciens agnum, et de latronem conversum. Qui veniens cum ipso Claramvallem factus est deinceps obediens usque ad mortem, perque triginta annos supervivens pulchram etymologiam nominis sui (Constantini) perseverantia in bono proposito, et rigidissimis poenitentiae operibus exprimens, sancta morte migravit ad Dominum.

75. Jucunditate narrationis accensus, cupidusque plura cognoscendi, quaero deinde; an longe distaret alius quidam locus, in quo caecus sumpto de vestigiis S. Bernardi pulvere visum recepit? Haesit ille aliquandiu, quasi memoriam excuteret, et inde: Plures, inquit, abest ab hoc monasterio dies; nam in partibus Tolosanis id prodigium contigisse refertur in descriptione Vitae pene his verbis: Laborabat aliquando vir sanctus in partibus Tolosanis contra Henrichianos haereticos. Cumque tanquam ex apostolis 1612C unus circuiret per castella et civitates evangelizando et curando omnes languores, haereticorum quoque turpissima aeliramenta, redarguendo, confutando, convincendo; accidit ut caecus quidam, comperta fama virtutum atque signorum, quae per manus hominis Dei multiplicabantur, in dies spe recuperandae sanitatis animatus, eumdem Dei famulum adire decreverit, si forte beneficio coelestis gratiae, quae per ipsum miseris mortalibus copiose tribuebatur, sibi quoque, caecitatis caligine detersa lumen desideratum restitueretur. Accelerans itaque, et ubinam sanctum Dei reperire posset, sollicitus inquirens, audivit eum in celebri quodam conventu in medio magnae multitudinis consistere, verbumque vitae disseminare. Quo cum pedibus offendens, et anhelus currens pervenisset, tristi rumore turbatur: quoniam vir Domini jam inde recesserat et ad loca alia transmigraverat. Quid tamen ageret? siquidem desiderium recipiendae sanitatis eum ulterius currere compellebat: densissimae 1612D vero tenebrae, quae oculos ipsius obsederant, pigrum et minus reddebant expeditum. Cumque in defectione mentis constitutus multa tristitia contabesceret, subito divina gratia inspiratus, et de meritis beatissimi viri spem toto corde concipiens, circumstantibus ait: Rogo per misericordiam Dei, ducite me ad locum illum, in quo hominem Dei stetisse, vel sedisse certissime scitis. Quod cum benevolentia eorum qui aderant, continuo esset consecutus, veniens ad locum toto corpore in terram prosternitur, mira devotione pulverem ipsum, in quo sacra viri Dei vestigia steterant, deosculando, Domini quoque misericordiam per merita servi sui enixius implorando: quod cum diutius faceret, et de ipso pulvere fide plenus oculos suos confricaret, repente miserante Domino, qui sanctitatem famuli sui, licet absentis, etiam in hac gratia declarare dignatus est, lumen oculorum recepit. Quod miraculum non solum Catholicis 1613A orthodoxae fidei firmamentum contulit, verum etiam superbis et elatis haereticis confusionis et opprobrii notam adauxit.

76. Prosequebatur ulterius sermonem conglomeratis in breve compendium prodigiis, ac subjungebat piissimum Patrem innumera quidem per omnes Franciae partes operatum esse miracula, sed eorum, quae extra fines ejusdem Germania, Italiaque spectavit, aeque omnem pene numerum superare. Nam in sola peregrinatione Germanica 173 lumine oculorum orbati meritis sancti viri illuminati sunt. Gressus 158 claudis benedictione ipsius restitutus fuit. Contractos 15 virtute sibi coelitus indita erexit. Muti 53 ejus intercessione obtinuerunt loqueiam. Auditum 65 surdi, et 11 paralytici sanitatem: 55 quorum manus aridae et quasi mortuae pendebant, optatam valetudinem receperunt. Qui omnium hoc brevi tempore factorum mirandorum numerus efficit 530. Cum tamen adhuc individuus S. Patris in itineribus comes fateatur: Multa ex his narratis 1613B tam brevi fieri se vidisse, ut tam celeriter ea proloqui nequeat: et (cum dici soleat nihil esse facilius dicto) huic tamen Dei famulo, per gratiam, quam acceperat, signa facere magis facile visum fuisse, quam sibi facta narrare.

77. Dum ita centuriatim profunderet miracula meus comes, credebam et illorum mentionem facturum, quae de sanctissimo Patre, Vitae libro III, cap. 6 referuntur; quaeque non solum me hactenus in summa tenuerunt admiratione, sed etiam opinione; neminem ex omni divorum numero tanta in Deum fiducia prae Bernardo fuisse. Quare ne tam elegantis scientiae rudis esse viderer: Magna sunt, subjunxi, quae suavissime comes, attulisti; sed annon existimas anteire caeteris, quae in supra nominatis Tolosae partibus liquido eum constat patrasse? Scriptor autem Vitae sic de iis loquitur: Est locus, quod Sarlatum appellatur, ubi sermone completo plurimos ad benedicendum panes (sicut ubique fiebat) 1613C Dei famulo offerebant; quos ille elevata manu, et signo crucis edito, in Dei nomine benedicens: In hoc, inquit, scietis vera esse quae a nobis, falsa quae ab haereticis suadentur, si infirmi vestri gustatis panibus istis adepti fuerint sospitatem. Timens autem venerabilis episcopus Carnotensium, magnus ille Gaufredus (siquidem praesens erat, et proximus viro Dei) si bona, ait, fide sumpserint, sanabuntur. Cui Pater sanctus, de Domini virtute nihil haesitans: Non hoc ego dixerim, ait, sed vere, qui gustaverint, sanabuntur; ut proinde veros nos et veraces Dei nuntios esse cognoscant. Tum ingens multitudo languentium, gustato eodem pane convaluit; ut per totam provinciam verbum hoc divulgaretur. Et quae haec, addebam ego, in Deum fiducia? Non vane profecto de sanctissimo Patre nostro effatus est illustrissimus cardinalis Bellarminus, lib. IV, Contr. cap. 4: Sanctus Bernardus abbas Claraevallis vir plane apostolicus, et non minus gloria miraculorum, quam sapientiae splendore illustris. Pluribus miraculis claruit, quam ullus 1613D sanctorum.

78. Supra fidem, inquies, amice, felici e memoria vestram deprompsistis historiam. Iisdemne verbis hic epistola tua, quibus ibi sermo vester, nec aliis loquitur? Non iisdem omnino quidem, at parum diversis. Nam de ejusmodi colloquiis, quae sparsim in hoc Itinere tibi offerentur, hoc te volo sentire: sensum me, non verba afferre; imo nec illum anxie totum; iis plerumque omissis, quae sciri ab aliis nolui, adjunctis forte pauculis aliquando, quae dici fierique potuisse nemo prudens dubitabit. Ad comitem meum redeo: cum quo ad mensam digressus, ne sic quidem materiae continuationem omisi, quin sub prandio, atque inde ad portam usque coenobii etiam valedicendi affectibus eamdem miscerem. Hinc itaque Sortilium usque excurrentes, altero mane post dictum in Patrum Capucinorum templo sacrum cum sole oriente nos in campos effudimus, 1614A Divionem festinantes; quo circa meridiem promoti, tantum morae traximus, quantum invisendo domino Bourйe, Cistercii secretario, tunc valetudinis gratia Divione apud amicos commoranti necesse fuit, ac prandio. Quibus pro voto expeditis viam ad Cisterciense monasterium cum ipso solis cursu absolvimus. Admissi sine mora ad Ill^mum D. generalem salutandum, mox ad conclave nostrum sumus deducti. Sed Ill^mus jam coena perfunctus nos interea domino Germano suo egregio societatis Jesu viro commendavit; qui domini generalis absentiam exquisita humanitate supplevit. Nam colloquiis eruditionem non vulgarem, et multam experientiam spirantibus, pretiosam caetera mensam cum magna nostra delectatione ornabat; neque ante abire sustinuit, donec intellexit, nihil a nobis, praeter quietem desiderari.

79. Finitis sequenti die matutinis precibus liberiorem auram et crepusculi teporem captaturus (sudum namque erat) ad horti ambulacra descenderam, 1614B cum Ill^mus P. generalis primum a choro reversus (solet autem quotidie ibidem primus inveniri) me visum ad se vocavit. Ad quem cum per scalas et anteriorem aulam penetrassem; jussit ad mensam considere. Tum de itineris ad Claramvallem successu, et quid maxime per viam placuisset, quaerere familiariter coepit. Cui ego ad singula, quanta poteram modestia, respondere; laudare merito quidem Cistercium ab amplitudine et aedificiorum prae Claravalle nitore; situm deinde locorum utrobique non multum disparem; videri tamen piscinas Cistercienses Claraevallensibus anteferendas; cum ob hilaritatem aspectus, tum ob piscium abundantiam; templum etiam Cisterciense exterius, pulchrius esse Claraevallensi; quippe clarius, paulo majus, et recenti artificio ornatius: quoad chorum denique et summum altare praeire Claraevalli Cistercium. Verum, si arcanos, inquiebam, seque violenter quasi insinuantes pietatis stimulos; ambitus 1614C et interioris templi ornamenta; imo vel unum sanctissimi Patris Bernardi sepulcrum sacrasque exuvias cogito, jam mihi nulla pars orbis ante Claramvallem erit.

80. Percunctanti porro quid de canendi ritu, de disciplina monastica Galliae arbitrarer, intuli: In multis mutatam esse apud me sententiam, quam de horum coenobiorum constitutione conceperam: in quibusdam plus, in aliis minus me olim credidisse. Atque in primis obsequii divini preces seu diu seu noctu magno sane labore in tantas protrahi moras, ut pene supra septem horas in choro detineantur. Videri mihi, nisi superi favore singulari vires suppeditarent, oportere ut brevi succumbant. Nos quidem Germanos exacte ad melliflui doctoris nostri praescriptum rotunda pronuntiatione verba distinguere: utque omnium simul voces in unum temporis punctum initio ac fine concurrant, studiose observare: caeterum morem patriae obtinere, ut majorem 1614D nobis defatigationem imponat noster cantandi modus, quam is qui in Gallia passim auditur; fortiori enim impetu vocem nos elevare; ita ut non raro Davidici carminis veritatem assequamur, quo se Ad Dominum clamare affirmat. Qui labor cum vires admodum exhauriat, hactenus neminem ex nobis, ut nullae aliae rationes sint, vel ideo saltem probasse abstinentiam a carnium esu; utpote insalubri illa aquatili esca parum addente roboris ad id sustinendum, propter quod nobis sustentatio a fundatoribus liberaliter fuit donata. Siquidem nihil frequentius in illis donationum diplomatis, quam tradi illa bona divi Bernardi sequacibus: Ut immortali Deo laudes in hoc coenobio decantent.

81. Praeterea, addebam, lex illa, quae carnium interdicit esum, eum maxime finem respicit; ut subtractis appetitui animali deliciis, suis scilicet armis, queis spiritum oppugnat, mens liberius ad superna feratur. At profecto quamvis ex orbe universo 1615A carnes eliminentur, nunquam tamen deerunt ingeniosae in has inventiones gulae mille saporum genera, quibus suam aviditatem irritet, saginetque per aromatum ignes, non pretiosius tantum, sed ad luxum libidinemque validius; piscibus caeteroquin plerisque vix cibi nomen merituris, nisi his condimentis obruti sua pene natura exuantur. Eam ob causam licet aestimationi a vulgo comparandae haud parum valeat nomen abstinentiae, nos tamen summum perfectionis religiosae apicem non in ea sola sitam esse judicantes: id ante cavemus, ut nimia satietas, sanitati et rationi gravis, undique excludatur; necessariis autem alimentis nemo destituatur, iisque moderatis, et quibus vita roburque sustentandis oneribus idonea conserventur. Abstinere autem a proprii pertinacia judicii; abdicare se sponte commoditatibus sub fallaci consolationum specie subrepentibus, easque non solum non sectari praeter obedientiae praeceptum; verum e contrario molestias, dolores, afflictiones, apud se vel 1615B aliunde natas pacato ferre animo; demissionem animi sine affectato tristitiae colore ita foras emittere; ut et aliorum honores absque invidentia, et sui contemptum instar deliciarum aspiciat: iracundiae aliorumque vitiorum motus constanti rationis freno tanquam intra carceres compescere: totum se denique ad cynosuram gubernantis omnia Numinis inter omnium tempestatum varietatem ita componere, ut nostra nunquam ab illius voluntate dissentiat: id tandem abstinentiae studium dignissimum aestimamus, in quo omnes conatus nostros curasque ponamus. Neque tamen haec ipsa tam gloriose jactanterque memini, quasi soli nos in hac pietatis palaestra strenui pugiles versaremur; non ignoro, jam propria doctus experientia, maximo haberi in pretio hanc disciplinam in his partibus; sed ut virtutum exercitationes, et esum carnium simul haud dubie stare posse confirmarem.

82. Confirmet, subjunxit Ill^mus dominus generalis, 1615C ingenuam hanc et vere Germanam vestram mentem Deus; quae quidem me neutiquam latet; veluti et sincerus constansque in sacri ordinis Instituta vester amor, ac in ejusdem superiores reverentia quam, si unquam alias, certe exulceratis hisce postremis temporibus (quanto ordinis totius bono!) didici. Hanc, dicebam, illustrissime domine, nulla vis, nullae fraudes, nulla aetas in nobis labefactabit. Nam indubitatae veritatis loco tenemus; simul et nomen corporis in ordine, si unitas corruat, periturum. Nempe quomodo corpus erimus, si unitis charitate et instituti similitudine membris unum caput adorare non licebit? Serena, ut advertebam, fronte exceperat hunc sermonem; non inscius, ex quo fonte hausissem. Quare eumdem latius auditurus, Rev^um dominum vicarium generalem per me ad suum conclave vocari voluit; qui, cum protinus advenisset, perque sat longum temporis intervallum ibidem fuisset detentus, ad dicendum 1615D sacrum nos una paravimus: quo peracto a sacrarum rerum custode ad thesaurum, ut appellant, spectandum sumus invitati.

83. Suo ille pretio non minus insignis est (si pauca excipias) quam is, quem spectasse me in Claravalle supra recensui; si reliquiarum sacrarum numerum inire velis, servatur hic caput divi Ananiae, illius qui in Actis apostolorum cap. IX, doctorem gentium Christi servatoris jussu convenit, eique oculorum et animae lumen attulit. Atque hoc quidem caput argento opertum aspectui in occipite patet, ubi integra adhuc obsita capillis cutis apparet. Sunt hic praeterea capita divarum Fidei, Spei, Charitatis, ac earumdem parentis, sophiae; auro, argento, gemmisque supra fidem grandibus splendentia. Brachium porro divi praecursoris Domini, Joannis Baptistae, aurea theca, aperta tamen, inclusum. De Servatoris sacratissima cruce partes plane magnae, aliaque innumera tabulis argenteis 1616A alioque ornatu opulentia non contemnenda per varias formas exculta. Monstrabantur etiam praeclara Burgundiae ducum monumenta, et multiplex antiquitatum, ut dicere solemus, copia, quarum rerum, quia numerus meam pene obruit memoriam, haec, quae enarravi, paucula tantum retinui.

84. Unum superest, curioso spectatore dignum; quod quia non negligenter observavi, breviter exponam. Duos libellos nobis offerebant, in quibus precum statutarum canones propria manu exararunt divi Patres Stephanus et Albericus, primi, quod circa epistolae initium dixeram, Cistercii abbates. Venerabar pulcherrima pignora simplicissimae antiquitatis, et clare elucentes sanctimoniae characteres exosculabar. Libelli trium digitorum latitudinem non excedunt, plus tamen longitudinis habent. Dum clausos aspicis, parvi apparent, at aperti triplo majores evadunt; foliis, quae ex membrana rudi constant, ter complicatis, deorsum, et ambobus lateribus. Neque in utraque parte litteris 1616B implentur paginae, sed interius tantum: ita ut licet folium a folio sejungas, nisi plicae explicentur, nullae litterae prostent; quae quidem minutissimae paucis syllabis totas periodos brevissimo compendio absolvunt. Nulla compage seu tegumento vinciuntur, sed uno in latere filum colligat folia, ne diffluant; ac deinde sacculus ex corio libellos recipit, egressuris forte de monasterio Patribus tunc serviens; quo etiam hodie a pulveribus custodiuntur.

85. Post haec cistae aperiebantur, quibus sacrae vestes et alia supellex ecclesiatica reconduntur; quarum ditissima multitudo celeberrimis, quos alibi spectavi thesauris, merito videtur anteferenda. Aurum per subtilia filamenta in texturas aptatum plures hujusmodi amictus pro septem ad altare simul ministris, conficit; hic rubeum, alibi purpureum, inde candidum, caeruleumque colorem evibrante bombyce. Multa ab aetate non pauca saecula ferente; alia a donantis persona (pleraque enim regia sunt) 1616C omnia a materia aestimationem sibi conciliant. Acus porro Phrygias artes ita inter aurum densatis cumulis conglobatum, gemmulasque candidas, quibus Perilli nomen inditum est, per vestium oras distribuit, ut intuentium oculos admiratione voluptateque afficiat, relinquat autem dubios, artine an pretio dignitatis sit ascribenda victoria. Faldistorium Italica, ut arbitror, voce, dicitur solium, quod publico caeremoniarum apparatu sacrum celebrantes infulati praesules inter sedendum occupant; huic coelum, ceu umbraculum imminens, tapetum alas in throni regalis formam suspendit. Atque hoc solium per gyrum conclavis, in quo thesaurus asservatur, pendens diu nostram curiositatem tenebat in sese defixam, cum in ejus tapetibus elegantissimae icones, quasi in scena veteres historias aptissimo colore (sed qui fere auro gemmisque sepeliebatur) repraesentarent. Rarissimi decoris hoc opus non infra tria aureorum millia (nescio infra suprave dignitatem) 1616D aestimavi. De pluribus ornamentis huc pertinentibus supra num. 36 mentionem me fecisse memini.

86. Tota haec dies, nil praeter laudis et gratitudinis subministrabat ubique materiam. Etenim hinc ad illustrissimi D. generalis cubiculum vocatis prandium omnibus numeris absolutum, nullo non condimentorum ferculorumque pretio insigne fuit appositum. Inde currum una nobiscum Ill^mus conscendit, comite etiam ejusdem domino Germano. Liberum detersis nubibus coelum, in aperta rura delatis, etsi aliquam immodico aestu molestiam fecit; jucunda tamen camporum, tunc in futuras segetes prima pubertate virescentium, amoenitas; umbra arborum, ac lenis aurae susurrus itineris spatium ita contrahebant, ut non duas horas, sed unius quartam solummodo partem in curru fuisse mihi visus fuerim cum ad arcem, Chylyacum dictam nos currus exposuit. Hanc altissima fossa per circulum 1617A in veri munimenti formam ambit; securamque reddit, non contra justi belli impetus, sed per subitos et inexspectatos tumultus ad aliquam saltem moram sese tueri volentem. E fossa fastigium sublime attollunt muri ita densi, ut minoris tormenti ictui non sint impares. Interior aedium structura magno aularum et tricliniorum numero impletur; quae cum altis illustria fenestris, tum aulaeis nitida, meo quidem judicio non indigna aut inidonea sunt, pro hospite etiam rege. Qua solem orientem respicit castellum, e fossa exsurgens quadrato ex lapide murus latum praebet ambulandi spatium, et in subjectum nobilissimum hortum pascendae curiositatis ac hilaritatis materiam.

87. Inspecto sic cursim castello non ulterius per dimidiae horae spatium dimisit Ill^mus ad aliud praedium, quod suo idiomate Bourveaux vocant. Huc celeriter per agrorum plana translatos, loci procurator ad aedium (quarum mira elegantia tum quoad architecturam, tum quoad excisorum lapidum 1617B artificium) suprema deduxit: illinc prospicientibus vinetum sese nostris objiciebat oculis, continuo muri ambitu septum, et quantum reor quaquaversum ultra horae quadrantem porrectum. Id quam in fertilem quotannis efflorescat vindemiam, cellae vinariae ostendebant, in quas admissi nostram liquido paupertatem ex illa abundantia metiebamur. Supra ducenta dolia paris omnia formae per tres cellas circumjacebant; ad quorum unum consistens vietor, modica terebra parvum foramen impegit, nullo post extractam denuo terebram vino subsequente; donec genu fundum illo premente, instar venae sanguinem ejaculantis, rubicundus liquor in vitrum prosiluit. Mirantibus sociis, non obstructo foramine sisti fontem, ego quoque rei non ignarus accessi, ac pollice in fundi medium injecto, paululumque urgens torpentem scaturiginem eodem impulsu ad saltum excitavi. Exposita deinde rei causa modice libavimus, quippe igneum, vini velut adusti, 1617C odorem spirabat, ac rursus conscenso curru Chylyacum, indeque Cistercium redivimus.

88. Dum properante curru revertebamur; sermo incidit de laudabili more Gallorum, quem in conviviis tenent. Ansam hac de re dissertandi praebuit illius diei prandium a nobis eamdem ob causam commendatum. In eo enim ternis vicibus fercula mensam coronabant, data interim libertate per quadrantem horae, sumendi pro libitu, quod cujuslibet palato arridebat. Ablatis denique omnibus finem mensae designabat colloquium itidem in quadrantem protelatum; nec exinde scyphus aut patina apparebat. Quibus in curru praeconio exaggeratis, congruenter subnectebat Ill^mus non probare se Germanae nationis consuetudinem convivia duabus saepe horis aut ultra celebrantis. Nec enim sitim famemque tam diu sub frequenti scilicet ingestione durare; caetera ergo quae affunduntur, oneri haud dubie non nutrimento fore. Quid? excepit alius, 1617D duas horas? imo in quinque et plures horas sedentaria haec poculorum pugna prolongatur. Amicum certe invitare ad mensam, eumque elapsa una hora dimittere, arctioris amicitiae lex non permittit. Nec sola mensa circumscribitur humanitas offerendi pocula; statariae velitationes quasi in arena pugilum, mensam excipiunt; quin denique et eundo saepe ad postrema aedium limina obtrudunt sibi, ab invicem discessuri, celebria ingentibus titulis sanitatum pocula, donec vertigo dirimat pugnam. Insania haec est, aiebat alius, non humanitas. Cui enim bono haec ingurgitatio? quae deinde amicitiae mirabilis professio, porcorum induere personam, ut placeas? Jucunda haec disceptatio usque ad coenae finem provecta multam ridendi attulit occasionem; sed ne in eamdem hanc philosophiam peccaremus, mature soluta mensa, reliquum dici ambulando trivimus.

89. Sequentem diem a sacris exorsi, iisque procuratis, sarcinis convasandis operam dedimus. Ita 1618A rebus omnibus expeditis circa horam octavam horario prandio refecti Cistercio valediximus; maxime Ill^mo Patri generali, cui conquisitis ad nostrae gratitudinis exponendum affectum verbis effusissime gratias pro summa in nos dignatione, beneficentia ac favoribus agentes, nos, ac nostrates debita illi demissione commendavimus. Inde oppidum Divi Joannis ad Sonam, non grande, sed situ et opere munitissimum percurrentes, in ignobili pago, Bariere, equis pabulum, nobis duarum horarum quietem concessimus; et circa vesperam Dolam subivimus. Mutato priore hospitio signum Satyri elegimus; ad quod vix receptis dominus provisor seminarii una cum duobus comitibus supervenit, ac tam in coena quam altero mane humanitatem summam officiosissime deprompsit. Quin ex iis tertius se nobis viae ducem per duas horas Vesontionem versus familiarissime adjunxit. Quo relicto in pago S. Viti subsistentes ad prandii moram mature satis Vesontionem appulimus. Aurea nos hic Aquila sub tecti alas admisit. 1618B Nondum quintam vespertinam horologii campana signaverat, et coena ante septimam non ponebatur; quare detractis ocrearum impedimentis per civitatis plateas sumus digressi.

90. Ingentis longitudinis plateas aedificia per aequalem lineam excurrentia cingunt, infinita mercatorum opificumque multitudine distincta. Quorum se tamen cumulus maxime circa pontem praealtum, et ob domos illi impositas foro quam ponti similiorem, colligit; nullo non angulo in officinae speciem adornato. Urbi mons multum editus adhaeret, in cujus cacumine templum per omnem late Europam celebre, nostram ad se curiositatem, quanquam ex itinere fatigatos traxit. Praecipitem per horae pene dimidiae spatium emensi viam, templum subivimus, quod per amplissimum fornicem distentum, multa ex marmore mausolaea, atque alia ex alabastrite sculpta non vili artificio pegmata continet. Dextro parieti sacellum jungitur, in cujus interiori parte, retro altare, 1618C sub canonicorum ac magistratus custodia reponitur sacra sindon, qua Servatoris nostri de cruce liberatum corpus, laudatus ille in sacra historia Josephus involverat. Haec bina per annum vice in conspectum datur, e tali loco, quem peculiari Numinis providentia ad hoc spectaculum designatum multi non vane autumant. Etenim extra templum instar theatri per quatuor angulos deductus murus versus superiorem montis partem extenditur; ibi praestituto die a primoribus tam canonicorum quam magistratus gestatur; tanta accurrentium ex omni finitima plaga spectatorum commoditate, ut quamvis supra viginti mille homines conveniant, nemo unquam queri sit auditus, quod non pro voto pretiosum thesaurum oculis usurpaverit; seu prope seu remotiori loco constiterit.

91. Paucis a templo hoc passibus recedit aliud sacellum, duobus inquilinis nominatum; sacri tribunalis judicibus; quibus ex privilegio pene par 1618D est in decidentis conscientiae litibus cum summa in terris potestate facultas. Hic aliquandiu in subjacentem urbem intenti, non mediocriter delectabamur, cum per illam sine labore oculis vagaremur, totam quippe ceu pictoris opera in tabellae compendium collectam simul uno intuitu capiebamus. Obversum urbi montis latus in parietis speciem abruptum pro muro simul et vallo est, cum altius multo sit altissima quaque turri. In descensu mirabamur reverendissimi nostri vicarii generalis indefessam, et in hoc senio pene juvenilem alacritatem, qua sine suspirio ascensum tam praecipitem expedivit. Atque ille, quid mussitaremus, observans, fronte exporrecta subridens: Vos, inquit, stupetis emeritum militem tanta facilitate superasse hunc montem. Macte animis, curate ut post quadraginta annos eadem virium constantia huic labori sufficiatis, qua ego ante totidem annos non secus ac hodierna die favore Numinis parem me fuisse memini. 1619A Pietatis ac temperantiae studium nascensque ex his conscientiae securitas, sunt certum ad haec obtinenda praesidium. Sic dilapsis per aliam urbis plateam inter caetera ad ecclesiam cultissimam Dominicanae familiae dux fuit, quem pro monstranda via habuimus comitem. Coena deinde somno praemissa sequentis diei iter hora sexta ingredi statuimus.

92. Sed famuli mei astu ad meridiem usque sumus retardati. Querebatur is de equi mei nimia lassitudine, eo utique die aut perdendum, aut saltem reliquos non assecuturum, nisi parte oneris subtracta juvaretur; id autem commode eventurum, si alio conducto meus sessore vacuus sequeretur. Verum an sibi suaeque lassitudini, an equo consultum voluerit, non obscure patebat, dum alio mihi adducto ipse in meum sese conjecit, eques futurus Basileam usque, nisi alia importunitas impedivisset. Nam conductitius iste Bucephalus quinquaginta circiter passus extra Vesontionem commode currebat, inde 1619B autem paulatim lente, postmodum pigre, denique ne sic quidem gradiebatur. Ingerebam verbera, fodiebam haud segniter calcaribus; at canebam surdo fabulam; citius, credo, Trojanum illum movissent hi tales ictus, quam cui ego insidebam stupidissimum animal. Premebat vestigia pertinaci immobilitate, excipiebatque calcarium aculeos, ut arbitror, non, pro currendi, sed standi signo. Jamque comites uno alterove lapide praecesserant, cum ad fontem aliquandiu haerentes non sine taedio assecutus equum soluto pretio cum duce ad urbem remisi. Et meus quidem hoc quasi honori ducens me impigre deinceps Maristellam usque deportavit, famuli quoque pedibus pari ratione lassitudinem non sentientibus.

93. Strenue igitur viam prosecuti per oppidum Boummee ad urbeculam Claramvallem pervenimus. Ibi nocte commode transacta summo nos diluculo in iter accinximus, ante prandium, quod in pago 1619C Ottinkurt accepimus, immodico aestu; a meridie pluviis vexati, tandem in Alsatiae finitima villa Curte levante hospitium invenimus ac pauperem coenam, sed lectos multo magis miseros; corruptum enim putredine stramen ingrato odore etiam posteram diem afflabat, vestibus eum nidorem recipientibus, donec pluviis detergeretur. Ex hoc pago nos cum sole levantes plurimum molestiae ad prandium usque devoravimus: quippe impedita frequenti silice via jubebat sessorem in humum esse intentum, ne equus male duceretur; sibique a timendo semper lapsu moderatione freni cavere; cum interea oculorum usum auferrent gravati imbribus rami arborum, qui admodum infesti, nunc pileis implicabantur, nunc duplicatas immittebant pluvias, nunc subitum in frontem impetum facientes tam sessorem quam equum fatigabant. Denique in pago Wolkenspurg prandio refecti, ac quatuor post horas urbem Basileam praetervecti, ad monasterium montis Olivarum 1619D divertimus.

94. Sacra Pentecostes festivitas in diem 29 Maii inciderat; quae ut debita pietate a nobis perageretur, subsistere, et in noto ordinis patriaeque monasterio respirare decrevimus. Nec occasio deerat; nam antistitis ornatu (mitram intellige, et caetera ejusmodi insignia) decorus Rev^mus D. vicarius generalis, inter solemnes ministrorum caeremonias sacrum celebravit; et sacratae Deo illae virgines lautis deinde nos epulis excepere. Sequens dies etsi continuis pluviis maderet, me tamen non detinuit, quin Basileam remearem: ubi cum me dominus Jacobus Wolleb morari cognovit, misso celeriter familiari, simulque invitatis honoris gratia rectore universitatis magnifico juris doctore, aliisque viris eruditione clarissimis, eleganter instructo convivio dignanter adhibuit. Quibuscum toto pene die inter familiaria moratus colloquia paulo ante noctem ad montem Oliveti redivi.

1620A 95. Tertio tandem die coelo rursum in serenitatem composito dictis bene mane sacris Sanctum Urbanum petiturus cum suo comitatu Rev^mus D. vicarius generalis, ego vero Maristellam (utrique decem horarum iter restabat) rationes expensarum duximus. Quibus persolutis Rev^mo domino vicario generali infinitas dixi gratias pro sua mecum habita patientia, pro singulari, et qua me utique non dignum judicaverim, familiaritate ac demissione; pro summa denique charitate ac sollicitudine, quam mihi per totum iter impendit. Promisique, me quandiu Numen immortale mihi vitam indulgeat, nulla unquam oblivione tanta beneficia deleturum; quin imo eorumdem memoriam, si, quod summis in votis haberem, liceat, etiam ultra vitae terminos propagaturum: precibus interea meis suppleturum defectum virium longe imparium ad tam liberalem benevolentiam aliquatenus compensandam; saltem interea effecturum, ut intelligat, quam promptum gratitudinis, et in ipsum devotionis affectum geram. Caeteris 1620B deinde viae sociis debitas quoque grates referens ad pagum Frik perrexi, ibique sumpto prandio per aspera et plana viarum superato inter non nulla sane per montem Bozberg dictum, pericula Maristellam denuo aspexi, a qua diebus 37 abfueram.

96. Sera licet vespera Maristellae nostrae limina attingentem, copiosa tamen salutantium corona mox undique ambiebat. Hi de comitiorum generalium frequentia et successu; hi de consultorum statutorumque novitate percunctari; alii feliciterne iter peregerim, et quid novi ex peregrinis illis gentibus et longinquis oris afferrem, indagare. Neque me jucunda disserendi defecit materia, quam tam curiose collegeram; sed sensim narrandi taedium subrepsit, dum eamdem toties cramben recoquere cogebar. Turmatim enim jam ternis, jam quaternis mistim his Dolam aut Divionem, aliis Cistercium et Claramvallem depingebam; hos in hospitio laute, hos misere habebam; qui deinde cum sua quisque 1620C nova ad alterum perfunctoria, ut sit, narratione perferret, accendebatur ubique cupido singula distincte cognoscendi. Temporis itaque facturus lucrum, epistolam ad te, tam ex promisso quam amicitiae jure debitam, tanto prolixius exarare constitui; ut quae soli memoriae impressa attuleram non omnino evanescerent, et pari omnes fide dicta acciperent. Brevi temporis intervallo finem epistola invenit; quam cum e doctioribus unus alterve evolvissent, frequentibus me stimulis urgebant, ut publici juris praeli beneficio facerem. Cumque nihil admodum occurreret, quo minus horum voluntati obsecundarem, quin iidem quoque mihi non obscure demonstrarent, in maximum Maristellae nostrae, imo totius sacri ordinis honorem cessurum, si ad alios pulcherrimarum rerum descriptio perveniret; post obtentam a Rev^mo domino abbate nostro facultatem bonae fortunae eamdem credidi; observaturus a longe plausumne, an sannas colligat; illum ad Rev^mi domini 1620D patroni beneficia, cujus utique honori dabitur, relaturus has non admiraturus inter hujus saeculi licentiam, ubique carpentis laudanda, et deprimenda extollentis.

97. Et haec quidem itineris mei meta etiam scribendi foret, nisi octiduo post perpetuus viae comes me per Liebenfelsanum castrum ad coenobium Salemitanum duxisset. Operae igitur fore pretium existimavi pauca, quasi per appendicem, de illo subjungere. Regium illud et inter ordinis praeclarissima monasteria numerandum, non solum cum primariis illis, hic a me descriptis comparari, sed praeferri etiam in quibusdam potest. Si ecclesiam nimirum majorem, politissima concameratione excelsam; elegantissimum deinde ambitus (quem picturae artificiosissimae mire exornant) Bibliothecae instructissimae, subjectique huic sacelli fornicem cum aliorum locorum aedificiis conferas, illa plane longe infra Salemium pones. Reliquas vero structuras, praesertim 1621A dormitorium, musaeum, refectorium, et officialium habitationes cum perspicua circumquaque amplitudo, tum commoditas singulariter commendat. Cellae vinariae itidem concameratae grandibus doliis implentur. Modicus denique amnis per occultos canales tum ad delicias, tum officinarum usus monasterium omne percurrit.

98. Sed ante omnia templum majus auro obducta altaria, penicilloque nobilia sine numero multa ostentat; nullus certe angulus a peculiari aliquo decore vacat. Altare summum nescio an alibi splendeat majestate majore. Intra lateralium altarium pegmata insertae sunt antiquissimae picturae, quae fateri me cogunt, nec vidisse me nec visurum artificia propiore similitudine accedentia ad veritatem naturae; adeo diligenter, et exquisita sedulitate parvulae icones, sua quaeque ora, vestes et artus fingunt, ut absque fabula vel joco affirmem, ne Appellem addere aliquid potuisse. Extra fornicem, 1621B qui sacram supellectilem complectitur, statua Virginis Matris columnae cuidam adhaeret, prodigiis clara; quam postremo bello Suecico veris manasse lacrymis, fide dignissimi testes comprobarunt. Triduum nuper in hoc coenobio transegi, tam benigne liberaliterque habitus, ut et Rev^mi domini abbatis, et DD. officialium humanitatem non extollere satis pro merito queam.

99. Discessurus, jam pene in limine constitutus R. P. Magnum Herbst, monasterii superiorem Bursarium ac secretarium percontor, quonam anno 1622A fundatum et a quibus nobilibus dotatum sit Salemium; tum ille me ad majorem Ecclesiae januam perductum legere jussit, quae in grandi tabula ibidem suspensa describuntur. Et ea iisdem hic verbis proponere volui; sic autem habent: Monasterium Salemitanum Deo Deiparaeque-fundat, et dedicat Guntramus Liber baro de Adelsreiten anno 1137. sub Innocentio II. P. M. imperatore Lothario II. Constantiensi episcopo Udalrico II. Fundatum, imperialis tutelae et exemptionis gratia confirmat Conradus III. imperator, Francorum et Suecorum dux. Denique anno 1202. Eberhardus episcopus Salisburgensis ex nobili familia Truchsen exstincta stirpe baronum de Adelsreitin Guntrami vicem et munus exprimens Salemium magnis beneficiis cumulat, vere alter fundator.

100. Atque ita abunde, ut opinor, meam liberavi fidem. Tu pro more tuo, et in me amore aequi bonique meos conatus consule. Si te forte in acerbitatem 1622B aliquam aut tenebras styli incidere putabis; festinationi tribue, et absoluto citius quam intra mensem labori. Grates interea maximo Numini; magnae Matri Virgini; mellifluo ejusdem filio Bernardo, virgineoque sponso Josepho mecum persolve, quorum patrocinio veluti itineris mei cursum studiose commendaveram; ita salvus et incolumis peculiari profecto felicitate expedivi; ac precare; ut longum illud ad aeternitatem iter suo quoque praesidio nobis communire, et ad illam, cui nati sumus, patriam conducere secure dignentur. Vale.